ليکوال : پوهنوال رسول باوري
( د روزګان مهالنۍ د ١٣٨٦ لمريز کال پنځمي ګڼې څخه )
په روزګان ولايت کي د تاريخي څيړنو او لرغونو پلټنو اړتيا
د روزګان ولايت په مرکز او هره ولسوالۍ کي دتاريخي ودانيو داسي نښانې او بيلګي شته چي هره برخه يې د څيړنو او پلټنو لپاره د ځانګړو پوهنيزو پروژوپه توګه د څيړلو او پلټلو ارزښت لري . له بده مرغه تر اوسه روزګان ولايت ته د تاريخي څيړنو او لرغونوپلټنو له اړخه هيڅ پام نه دئ شوئ . د روزګان ولايت جغرافيايې موقعيت د شک پرته دا څرګندوي چي په تيرو زمانو کي يې د سياسي ، اقتصادي او نظامي پلوه ځانګړۍ دريځ درلودلۍ او ساتلۍ دئ . د دې وينا سپيناوۍ د هغو څيړنو له برکته په خورا څرګنده بڼه کيدلای شي چي د دې ولايت سره د څنګ ګاونډيو ولايتونو په بيلا بيلو سيمو کي تر سره شويدي .
ديفتلي پاچاهانو او بيا زابل شاهانو يوستر مرکز اوسنۍ زابل ولايت و، چي د روزګان ولايت سهيل ختيځ ته پروت دئ . د دې ولايت نوم په زيات شمير تاريخي متونو او ليکنو ، په ځانګړي توګه د اسلامي پير ليکوالو په اثارو کي يادشوئ او نامتو شويدئ . په دې ولايت کي د زابليانو او رتبيلانو د مهال زياتي پيښي د تاريخ په پاڼو کي شته چي پر له پسې دوې پيړۍ د اعرابو د پر مختګ مانع ګرځیدلئ او د مهاجمينو په وړاندي يې پر له پسې اتلولۍ کړيدي . د قلات ښار او په قلات ښار کي تاريخي غونډئ چي په لومړۍ افغان انګليس جګړه کي د انګريزي لښکرو په وړاندي د وياړ سمبول ګرځېدلې وه ، هغه بيلګه ده چي د هېواد په تاريخ کي يې وياړمن نوم ګټلئ دئ . د دې تر څنګ د زابل ولايت په بيلا بيلو ولسواليو کي د لرغونو او تاريخي اثارو شتون د دې ولايت د ارزښتمن رول په اړه د ډاډ وړ بيلګي دي .
د روزګان ولايت ختيځ ته د غزني ولايت پروت دۍ چي تاريخي او لرغوني اثار او سيمي يې د بيلا بيلو لرغونپوهانو او څيړنکو له لوري څيړل شوي او پيژندل شويدي . د امريکايې لرغونپوه لويس دوپرې په زيار د ناور دښت وڅيړل شو ، چي په افغانستان کي د لرغونو انسانانو د شتون تر ټولو پخوانۍ او څرګند ټاټوبۍ ګڼل کيږي . دلومړي ځل لپاره د فرانسوي لرغونپو هانوډله د مسيو فوشه تر مشرۍ لاندي په غزني ولايت کي د بودايې پير زيات شمير پژۍ او لرغوني توکي را وپيژندل . همدا ډول د اسلامي پيړيو اړوند ابدات او په ځانګړي توګه د غزنوي پاچاهانو د مهال ودانۍ او ابدات په زياته پيمانه د ايتالوي لرغونپوهانوپه زيار وڅيړل شوه ، چي نه يوازي د لرغوني او تاريخي غزني ارزښت يې را څرګند کړ ، بلکي د افغانستان د لرغوني تاريخ زيات شمير پټي او نا څرګندي برخي يې څرګندي کړېدي .
باميان ولايت د روزګان او اوسني دايکندي شمال ختيځ لوري ته پروت دۍ . د زيات تفصيل پرته ويلای شو چي باميان نه يوازي دا چي د هېواد په لرغوني تاريخ کي ځانګړۍ دريځ لري ، بلکي د لرغونو زمانوبودائيانو لپاره يې د يوه سپيڅلي سيمي ارزښت درلود ، د دې وينا سپيناوۍ په هغو سترو او زياتو مجسمو کي ليدلای شو چي د باميان ولايت په مرکز او اړوندو ولسوالېو کي د لرغونپوهانو او څيړونکو په زيار پيژندل شوي او څيړل شويدي . په باميان کي د صلصال او شمامې دوې ستري پژۍ نه يوازي دا چي د افغانستان د لرغوني تاريخ او پخواني کلتوري شتمنيو ستره برخه ده بلکي د نړۍ د پخواني تاريخ د څرګند څپرکي په توګه د نړيوال کلتوري ميراث په توګه منل شوي او د څيړونکو او سېلا نيانو د پام وړ ګرځېدلي دي .
د روزګان شمال لوېديخ لورته د غور ولايت پروت دۍ ، نوموړۍ ولايت د خپلو نورو لرغونو اثارو او تاريخي ودانيو تر څنګ د جام څلي په شتون زيات نامتو شويدئ . د جام تاريخي څلئ چي په افغانستان کي د اسلامي پير د زياتو نامتو ودانيو څخه ګڼل کيږي ، اوس مهال ديو نسکو ادارې له لوري د نړۍ د لرغونو کلتوري ميراثونو په لړ کي شميرل شوئ دئ . د دې تر څنګ د لرغوني شا مشهد ، فيروز کوه ، باغ ارام ، قلعه اهنګران او نوري تاريخي سيمي شته چي د لرغوني او تاريخي غور ځانګړۍ ارزښت يې څه ناڅه را برسيره کړئ دئ . په غور ولايت کي د فرانسوي لرغونپوهانو په څانګړي توګه د پروفيسور فيشر له لوري د تاريخي ودانيو پاتي شوني او اودلرغونو انسانانو د ميشت ټاټوبې په زياته پيمانه سروې شوي او څيړل شويدي ، چي د غور ولايت تاريخي ارزښت يې برملا کړئ دئ .
هلمند د روزګان ولايت سهيل لويديځ ته پروت هغه تاريخي ولايت دئ چي د يو شمير تاريخ پوهانو او لرغونپوهانو له لوري يې نامتو لرغوني سيمي او تاريخي ټاټوبي څيړل شوئ او پلټل شوئ دئ ، چي د بيلګي په توګه په سنګين کي لرغوني هديرې ، موسې کلا او څاروان کلا کي د لرغونو ودانيو پاتي شوني په زياته پيمانه لېدل کيږي . د دې تر څنګ د فرانسوي او افغاني لرغونپوهانو او مورخينو له لوري د لښکري بازار په نوم د يوې تاريخي سيمي د څيړلو او پيژندلولپاره وړ هڅي تر سره شويدي . او همداسي د بست کلا او هغې ته څيرمه زياتي تاريخي ودانۍڅيړل شوي اومعرفي شوي دي . دبست کلا نه يوازي داچي په سيمه کي د فکلوري نکلونو او وياړونولپاره يوه ستره شتمني شميرل کيږي بلکي د افغانستان دپيژندلو يوه زرينه بيلګه هم ګرځېدلې ده .
دکندهار ولايت چي د هېواد په لرغوني تاريخ کي د پنځه زره کلن تاريخ وياړ او لومړۍ باب جوړي د روزګان ولايت سهيل ته پروت دۍ . که د منديګک له لرغوني ټاټوبي تير شو ، چي زموږ د هېواد د پنځه زره کلن تاريخ سر ليک ګڼل کيږي ، په نوموړي ولايت کي زيات شمير نوري سيمي هم شته چي د هېواد په تاريخ کي د څرګندو وياړنو ښکارندويې کوي . د شمشير غار لرغوني سموڅي ، د دهموراسي غونډئ ( احتمالا ديميترويوس غونډئ ) چي د لرغونو پيرونو څرګندي بيلګي دي ، د دې تر څنګ د نارنج باغ تاريخي ماڼۍ ، د تاريخي کندهار زوړ ښار ، د حضرت محمد مصطفی ( ص ) مبارکه خرقه ، د ميروېس نيکه او د احمد شا بابا زيارتونه او نور ي بيلګي يادولای شو چي په بيلا بيلو مهالونو کي د لرغونپوهانو او تاريخ پوهانو له لوري تر څيړنو او پلټونو لاندي نيول شويدي .
رښتني خبره دا ده چي د يادشويو نامتو لرغونو او تاريخي سيمو په منځ کي پروت د روزګان ولايت به خامخا د زياتو تاريخي او لرغونو اثارو خاوند وي . د دې رښتينوالي سپيناوئ يوازي د هغه ګاونډيو ولايتونو د لرغونو سيمو او تاريخي ابداتو د شتون له خيالي تړاو سره نه دۍ ملګرئ ، بلکي په بشپړ ډاډ ويلای شو چي د روزګان ولايت په هر ولسوالي کي د تاريخي ودانيو په لسګونوداسي پاتي شوني شته چي سيمي ته په رسېدلو سره د هر ليدونکي پام ځان ته اړوي . خو له بده مرغه تر اوسه نه د بهرنيو او نه هم د کورنيو اوس مهاله ( معاصر ) څيړونکو له لوري ورته پام شويدئ .
د اوس مهاله پوهانو له شميره يوازي مرحوم علامه حبيبي په خپلو تاريخي سفرونو کي د روزګان د لرغونو ډبرليکونو څيړنه کړې اوهم د روزګان په اړه د يو شمير تاريخي پيښو ياد کړئ دئ ، چي خپل ځانګړئ ارزښت يې تر اوسه ساتلئ دئ . په داسي حال کي چي په پخوانيو تاريخي متونو او ليکونو کي د روزګان اوسني ولايت پوري تړلي بيلا بيلو سيمي د نامتو مورخينو ، ګرځندويانو ( سياحين ) او جغرا فيا پوهانو له لوري په يوه يا بل ډول ياد شوئ او په اړه يې پوره او يا څه ناڅه مالومات ثبت او ليکلي دي .د بيلګي په توګه ، طبقات ناصري ( ليکوال : جوز جاني ) تاريخ سيستان ( ليکوال : نا څرګند ) حدود العالم ... ( ليکوال : ناڅرګند ) پټه خزانه ( ليکوال : محمد هوتک ) ګرشاسپ ( ليکوال : حکيم طوسي ) منتخبات قانون ( ليکوال : مسعودي ) او همدا ډول په راوروسته پيړيو کي د تاج التواريخ ( ليکوال : عبدالرحمن خان ) سراج التواريخ ( ليکوال : فيضمحمد کاتب او بيا علامه حبيبي يادولای شو .
د دې ليکني موخه دا ده چي په روزګان ولايت کي د تاريخي څيړنو او لرغونو پلټنو چارو، پيل ته پام واړول شي . که دا ډول څيړنو او پلټنو ته سر له اوسه پام وشي هغه د افغانانو متل دئ چي وايې ( ماهئ چي هروخت له اوبو ونيسې تازه دۍ ) دا به نيک پيل وي . اوس غواړم په لنډه توګه هغو زيانونوته د لوستونکو پام واړوم چي د پاملرني د نشته والي له امله شوني دي ، او هم هغه ګټوري پايلي يادي کړم چي د اړيني پاملرني له امله به يې ولرو .
لومړۍ - د نه پاملرني له امله دزيان اوښتلو شونتيا :
١ - د روزګان ولايت په بيلا بيلو ولسواليو کي په زياته پيمانه لرغوني سيمي او د تاريخي ودانيو پاتي شوني شته ، چي که ورته په بيړه پام ونه شي ، زموږ دا تاريخي وياړونه او کلتوري شتمنۍ به له لاسه وتلي وي ، هغه وخت به يې زيان يوازي د روزګان تاريخ ته نه بلکي د افغانستان لرغوني تاريخ ته رسېدلئ وي .
٢ - که په روزګان ولايت کي د لرغونو سيمو او تاريخي ځايونو د ساتني رسمي او پر له پسې څارنه او پالنه ونه شي ، د دې احتمال ډير زيات دۍ چي د قاچاق وړونکو او غير مسلکي سپړنکوله لور به ورته نه جبيره کېدونکي زيانونه ورسيږي .
دوهم - د پاملرني په صورت کي ګټوري پايلي :
١ - په روزګان ولايت کي د ميشتو اولسونولپاره د پوهنيزو چارو د پراختيا يوه اغيزمنه لار د هغو لرغونو او تاريخي سيمو په اړه په زړه پوري مالومات وړاندي کول دي چي د هغوئ تر سترګو لاندي را څرګنديږي .
٢ - په روزګان ولايت کي د ليږد او ناليږد موزيمونو د جوړېدوپر بنسټ زده کونکو او عام اولس ته د ليدلو او کتلو پوهنيزه کړکۍ پرانستل کيږي ، او ورسره سم د کار زمينه پيدا کيږي .
٣ - د لرغونو او تاريخي اثارو او ابداتو پيژندل او ځلول به په دې ولايت کي د سېلا نيانو د تلو راتلو زمينه برا بره ، او په سيمه کي به دلاسي صنايعو، مالداري او زراعتي پيداوار و د راکړي ورکړي ګټوره لار پرانستل شي . او په دې ډول نور ښيګڼي شته چي په راتلونکو ليکنو کي به يې يو په يو را يادوم اوپه هېواد کي د کلتوري څانګو لوړ پوړيو چارواکو ، د اطلا عاتو او کلتور وزارت او نورو اړوندو ادارو د پام اړولوپه نيت به د ليکنو دا لړۍ پر له پسې ساتم .
په درنښت
