هرات ولايت د افغانستان په شمال لويديځ Ú©ÙŠ د عرض البلد پر ٣٠ درجو او ٢٠ دقيقو او د طول البلد پر ٦٢ درجو او ١٢ ثانيو پروت دئ  . د مځکي پراخوالئ يې ١٦١٠٧ ميله مربع ته رسيږي  . د بيلا بيلو سيندونو په وسيله يې زياتي سيمي خړوبي دي Ú†ÙŠ د نامتو سيندونو نومونه يې هريرود ØŒ فراه رود ØŒ مرغاب ادرسکن او نور دي .

                                                 د هرات ولايت  نقشه او اداري ويش 

د هرات ولايت  د لرغونو زمانو په تړاو زيات مالومات زموږ په واک Ú©ÙŠ نشته . هرات هم  Ø¯ افغانستان د يوشمېر نورو سيمو په څير ï»» دلرغونپوهانو له لوري  په علمي او پر له پسې توګه نه دئ سپړل شوئ . په داسي حال Ú©ÙŠ Ú†ÙŠ د هرات څيرمه سيمو Ú©ÙŠ د لرغونو زمانو زياتي بيلګي تر لاسه شويدي . د بيلګي په توګه د هرات شمال لوري ته د انو او نمازګاه تپې  Ù„رغوني سيمي  Ú†ÙŠ د لرغونپوهانو له لوري وسپړل شوې او د پنځه زره کاله پخوانيو زمانو اثار او نښانې يې تر لاسه کړې ،همدا شان د هرات  Ù„ويديځ او سهېل ته د لرغوني سيستان اثار شته Ú†ÙŠ د څلورو زرو کالو پخوانئ زمانې استازيتوب کوي ØŒ د منديګک لرغونې سيمه Ú†ÙŠ د افغانستان د پنځه زره کلن تاريخ بيلګي يې په خپلو اثارو Ú©ÙŠ څرګندي کړيدي ØŒ د هرات ولايت سهيل ختېځ لوري ته پرته ده . په دې تر تيب  Ø¯ ګمان پرته ويلای شو Ú†ÙŠ  Ù¾Ù‡ هرات  Ú©ÙŠ هم د همدې ډول اثار شتون واقعي دئ   .Ú©Ù‡ چيري د هرات په تاريخ سيمه Ú©ÙŠ د لرغونپوهانو له لوري علمي  سپړنو ته زمينه برابره شي ØŒ خامخا به د خپلو ګاونډيو سيمو په څير داسي اثار او توکي وړاندي Ú©Ú“ÙŠ Ú†ÙŠ هم به د هرات ØŒ  Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† اوهم به د ټولي سيمي د تاريخ لپاره  Ø¯ وياړ سبب وګرځي  . 

خو هغه څيړني Ú†ÙŠ د هرات ولايت په اړه د لومړنيو مدنيتونو په تړاو تر سره شويدي ØŒ دا څرګندوي Ú†ÙŠ  Ø¯ هرات تر ټولو پخوانئ نوم  په  Ù„رغونواوستا ئې متونو Ú©ÙŠ راغلئ دئ . اوستا ئې پير د افغانستان د لرغوني روايتي تاريخ ستره برخه ده Ú†ÙŠ د اوستائې مدنيت تر سر ليک لاندي Ú…ÙŠÚ“Ù„ Ú©ÙŠÚ–ÙŠ . د دې مدنيت  زماني  واټن   د ١٢٠٠ کاله پخوا تر مېلاد څخه پيل شوې او Ù„Ú– تر Ù„Ú–Ù‡  تر ٦٠٠ پخوا تر ميلاد کالونو پوري زمانه په بر Ú©ÙŠ نېسي .  په لرغوني اوستا ئې  متونو Ú©ÙŠ   Ø¯ افغاستان اړوند شپاړس  سيمي يادي شويدي ØŒ Ú†ÙŠ دوې يا دري يې د هرات او په هرات پوري تړلي سيمي Ú«Ú¼Ù„ Ú©ÙŠÚ–ÙŠ .  ( هرای وه  يا هريوا )  د هر ات  هغه پخوانئ  نوم دي Ú†ÙŠ تر اوسه  څيړونکو په تاريخي متونو Ú©ÙŠ  څرګند کړيدئ  . تاريخي جغرافيا پوهان په دې باور دي Ú†ÙŠ د هريوا نوم په حقيقت Ú©ÙŠ د اوسني هرات د نوم پخوانۍ Ø´Ú©Ù„ دئ . د هرات پر نوم سر بيره يوشمير نوري سيمي  Ú†ÙŠ د اوسني هرات  اړوند بلل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ ØŒ هم  په اوستائې متون  Ú©ÙŠ راغلي دي ØŒ Ú†ÙŠ يوه  Ø¨ÙŠÙ„Ú«Ù‡ ېي  Ø¯ (مورو ) سيمه  ÙŠØ§Ø¯ÙˆÙ„ای شو . دا سيمه د تاريخي جغرافيا پوهان په نظر  Ø¯ اوسني مروي اويا مرو الرود شا اوخوا  Ø³ÙŠÙ…ÙŠ دي  .

په منځنيو پيړو Ú©ÙŠ د هرات تاريخ تر بل هر پير څرګند او ارزښتمن دئ . Ú©Ù‡  په منځنيو پيړيو Ú©ÙŠ  د افغانستان  ملي  - سياسي تاريخ  او اداري جوړښت ته پام اړول Ú©ÙŠÚ–ÙŠ نولومړئ  سرليک يې د هرات  د نامتو سياسي کورنۍ طاهريانو څخه پيليږي  ØŒ Ú†ÙŠ د افغانستان سياسي خپلواکي يې د عباسي کورنۍ څخه په پوره سياسي بدعت او نوښت ترلاسه Ú©Ú“Ù„ . Ú©Ù‡ د منځنيو پيړيو کلتوري او پوهنيزو چارو ته پام کرځول Ú©ÙŠÚ–ÙŠ خامخا به  د  هرات د استاد بهزاد ØŒ مولانا جامي  ØŒ ستر عارف  Ø®ÙˆØ§Ø¬Ù‡ عبدالله انصاري  او زيات شمير نورو نومونه په لومړي سر Ú©ÙŠ ياديږي . Ú©Ù‡ د منځنيو پيړيو دودانيزو چارو او اباديو ته پام اړول Ú©ÙŠÚ–ÙŠ بيا به هم د هرات نوم په هغو لومړنيو Ú©ÙŠ ياد شي Ú†ÙŠ د خپل پير ستر ÙŠ Ù†ÚšÙŠ  يې لا تر اوسه  په  پنځه ګوني مصلا  څليو ØŒ د هرات ستر جومات ØŒ د اختيارالدين کلاه او نورو Ú©ÙŠ  ساتلي  ØŒ Ú†ÙŠ  هر يو يې زموږ د هيواد ستروياړ Ú«Ú¼Ù„ Ú©ÙŠÚ–ÙŠ . او په دې تر تيب نوري زياتي بيلګي شته ØŒ Ú†ÙŠ د هرات د منځنيو پيړيو تاريخي وياړني زموږد هيواد او ان  د سيمي په تاريخ  Ú©ÙŠ بې جوړې  ثابتوي .

 Ø¯ لرغوني هرات  د ټولووياړنو يادونه په دې لنډه ليکنه Ú©ÙŠ شونې نه ده ØŒ د همدې امله  د هرات  د نوروتاريخي وياړنو څخه يوازي درې بيلګي را يا دو ØŒ په  Ù„ومړۍ بيلګه Ú©ÙŠ استاد کماالدين بهزاد را يادو Ú†ÙŠ  په تاريخي هرات  Ú©ÙŠ  د کلتوري او پوهنيزو وياړنو استازيتوب ÙˆÚ©Ú“ÙŠ Ø› دوهمه بيلګه يې  په هغه ولايت Ú©ÙŠ ودان شوئ ستر جومات را يادو Ú†ÙŠ په هرات  او سيمه Ú©ÙŠ د ودانيزو چاروستره لاس ته راوړنه ده Ø› او په دريمه بيلګه کې دهرات  Ù†Ø§Ù…تو موزيم را يادو Ú†ÙŠ تاريخ يې د ټول هيواد په موزيمونو Ú©ÙŠ دوهم ځای لري Ø›

لومړئ : استاد کما الدين بهزاد او د هرات انځوريز هنر :   

استاد کما الدين بهزادد پنځلسمي ميلادي پيړۍ  ستر انځور ګر Ùˆ . نوموړۍ په ١٤٥٥ ميلادي کال د هرات په هنر پاله لمن Ú©ÙŠ نړۍ ته سترګي پرانستې ØŒ د ميرک استاد تر لار ښونو لاندي يې لومړنۍ زدکړي د هرات په کتابتون Ú©ÙŠ بشپړي کړې ،د ١٩٦٧ ميلادي کال راوروسته يې  په هغه کتابتون Ú©ÙŠ کار پيل Ú©Ú“ او تر ١٥٠٧ ميلادي کال پوري يې په پر له پسې توګه  د نقاشيو او انځورونو په پنځونو بوخت وو . له هغه ورورسته بيا د سلطان  حسين بايقرا په دربار Ú©ÙŠ د هنري او انځوريزو کارونو او د زده کونکو په روزنه بوخت شو ØŒ په ١٥١٢ ميلادي کال هرات د صفوی اسماعيل تر ولکې لاندي راغۍ اود هرات دډيري ناوړي  قحطۍ په کلونو Ú©ÙŠ Ú†ÙŠ انسان د انسان غوښي خوړلو ته اړ وو ØŒ  استاد بهزاد په هرات Ú©ÙŠ پاته شو خو په ١٥٢٠ ميلادي کال  صفوی اسماعيل  استاد کما الدين بهزاد  د خپلي واکمنۍ پلازميني  طبريز ښار ته ور وغوښت ØŒ د Ú…Ù‡ مودې وروسته استاد د هغې بې Ú©Ú†ÙŠ ميني له مخي Ú†ÙŠ د خپل هيواد او هرات سره يې درلودل ØŒ د طبريز دربار پريښود او هرات ته راستون شو.

استاد کما الدين بهزاد د انځور ګرۍ او نقاشۍ په برخه Ú©ÙŠ د ځانګړي سبک او مکتب خاوند دۍ . په خپلو انځورونو Ú©ÙŠ د روښانه رنګ کارول او د ډول  Ø³Ø¨Ú© له مخي  دبيلا بيلو صحنو  پنځول او تصويرول ØŒ د استاد هغه ځانګړني دي Ú†ÙŠ تر اوسه د نړۍ هيڅ هنر مند د هغه سره د سيالي تر بريده ونه رسيدۍ ØŒ لاتر اوسه يې مکتب ځانګړۍ او سبک يې بې شميره لارويان لري . د هنرتاريخ  پوهان او څيړونکي په دې باور دي Ú†ÙŠ : استاد بهزادد هنر تاريخ په زرينو پاڼو Ú©ÙŠ د لويديز  د را پايل او د ختيز د  ماني سره برابر دريځ لري  .

  بهزاد د انځورونو او نقاشيوپه  برخه Ú©ÙŠ  د خپلو هنري ساحر Ùˆ ګوتو په برکت داسي پنځوني Ú©Ú“ÙŠ Ú†ÙŠ د انځورونو شهکار ورته ويل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ . په ١٤٧٨ميلادي کال يې د سعدي بوستان Ú†ÙŠ  د علي مشهدي په لاس ليکلي شوۍ  وو داسي په ښکلو انځورونو او نقشونو تزئېن Ú©Ú“ Ú†ÙŠ لا تر اوسه د هنري اړخه سارۍ نه لري ØŒ په همدي کال  يې د سلطان  حسين بايقرا په غوښته دسعدي بوستان يو ځل بيا نقاشي Ú©Ú“ ØŒ Ú†ÙŠ  همد ا وروستۍ ياد شوۍ اثر اوس د بريتش موزيم په يوه ويترين Ú©ÙŠ د هغه موزيم د ښکلا ګاڼه ده .  د ظفر نامي په نوم د شرف علي يزدي نامتو اثر Ú†ÙŠ د شير علی په زيار بيا ليکل شوۍ وو د هغه اثر د تزئين لپاره د استاد بهزاد په لاس Ú©ÚšÙ„ شوي نامتو انځورونه د هغه کتاب ارزښت د شهکار پوړيو ته ورساوه Ú†ÙŠ اوس د جان هاپ کنس  پوهنتون په کتابتون  Ú©ÙŠ ساتل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ .

                                    د استاد بهزاد د انځورونو Ø¯ÙˆÛ بيلګي

دوهم :  Ø¯ هرات Ø³ØªØ± جومات : د هرات نامتو تاريخي جومات د سلطان غيا Ø« الدين غوري د واکمنئ پر مهال ودان شويدئ . دا جومات د هيواد د يوه نامتو ديني عالم امام فخرالدين رازي د ځانګړو Ù‡Ú…Ùˆ د تنظيم او اغيزمنتيا لپاره جوړ شويدۍ . دا وينا د هغه Ú…Ùˆ جملو څخه بيله Ø´Ú©Ù‡ څرګنديږي Ú†ÙŠ د همدې جومات په يوه برخه Ú©ÙŠ په عربي ژبه ليکل شوي دي Ú†ÙŠ : دا جومات د سلطان ارض الله حافظ بلاد الله معين خليفۀ الله غياث الدين معز اسلام وا لمسلمين له لوري ودان شويدئ . خو يوشمير مورخين په دې باور دي Ú†ÙŠ د دې جومات ودانۍ د غياث الدين په ژوند Ú©ÙŠ بشپړه نه شوه ØŒ د هغه تر وفات وروسته د هغه زوۍ سلطان محمد بشپړه کړېده .

دا جومات Ú†ÙŠ د هرات ښار پخوانۍ برخه Ú©ÙŠ د شپاړس جريبه مځکي پر مخ ودان شويدئ ٣٦٠ ګنبدې ØŒ يوسل ديرش رواقه او ٤٤٤ پيل پايې لري . دا جومات د خپل Ú…Ù‡ زيات اته سوه کلن ژوند په اوږدو Ú©ÙŠ وران شوۍ هم دئ او د پراختيا او ودانولو چاري يې هم په بيلا بيلو زمانو Ú©ÙŠ تر سره شويدي . د تموچين د يلغار پر مهال وران شو، خو د سلطان حسين بايقرا د واکمنۍ پرمهال يې د پراختيا Ù‡Ú…ÙŠ وشوې او د پخوانۍ ودانۍ ترڅنګ يې نوي ممبرونه او رواقونه ورته ودان Ú©Ú“Ù„ . د هرات په ستر جومات Ú©ÙŠ د تيموري پير وداني شوي برخي د دې جومات ښکلا او ارزښت لا زيات کړيدۍ ØŒ د امير علی شير نوايی تر لارښوني لاندي د نامتو انجنير ( بنا ) خواجه ميرک په وسيله Ú†ÙŠ د ستر استاد کماالدين بهزاد استاد هم Ú«Ú¼Ù„ Ú©ÙŠÚ–ÙŠ ØŒ  د ودانۍ Ù‡Ú…ÙŠ شويدي . دا جومات د شاه اسماعيل صفوي د واکمنۍ پر مهال ( ١٠٤٥ هجری قمری ) يو ځل بيا وران شو، خو په ١٢٥٣ هجري قمري کال د وزير يارمحمد خان دراني په سپارښت بيا ودان شو .او په دې تر تيب په يبلا بيلو وختونو Ú©ÙŠ وران شوۍ او بيا ودان شويدۍ ØŒ د اعليحضرت عبدالرحمن خان دواکمنۍ پر مهال او بيايې  Ø¯ حبيب ا لله خان په وينا  د بيا جوړوني او ترميم يوشمير کارونه تر سره شول . او په ١٣٤٠ څخه تر ١٣٤٣ هجري قمري کال د اسماعيل بنا په وسيله يې يو ځل بيا د ودانۍ چاري تر سره شوې . او تر هغه ورسته هم په بيلا بيلو مهالونو Ú©ÙŠ د اړينو ترميمونو او سمونو لپاره پر له پسې Ù‡Ú…ÙŠ شويدي .

 Ø¯Ø±ÙŠÙ… : دهرات موزېم : په ډاډمنه توګه د دې ېادونې څرک نشته چې دهرات موزېم په کومه نېټه او دچا په وينا پرانستل شو ØŒ يوازې دا مطلب څرګند شويدئ  Ú†ÙŠ ØŒ  Ù¾Ù‡ هرات Ú©ÛŒ د شجاع الدوله دواکمنۍ { رئس تنظيمه } پر مهال دهرات موزېم په لمرېز کال ١٣٠٣ کې تأسيس شوېدۍ٠ د دی موزېم د پرانستلو سره سم دهرات اړوندو دولتي ادارو ټول تارېخي اوفرهنګي توکې موزېم ته تسليم او ورسره يوځای هغه أثار Ú†ÙŠ په لرغونو او تارېخي سېمو Ú©ÙŠ ساتل شوې او ېا په ﻻس راوړل شوې وه هم موزېم ته وسپارل٠ د امانې دولت دړنګيدو پر وخت { ١٣٠٧}د هرات موزېم ور جبرأ پرانستل شو او ېو شمېر هغه أثارچې د پخواني تنظيمه رئس په امر موزېم ته راوړل شوې وه بيرته خپلو پخوانيو ځايونو ته وليږل شوه٠ دبيلګي په توګه هغه مسي دېګ اوېوه ډبرېنه ليکنه بيا د ګازرګاه په نوم زېارت ته ېوړل شوه Ù  او يوشميرأثار دنائب ا لحکمه له ماڼۍ نه د ښونې او روزني ادارې تعمېر ته وليږل شوه٠ په ١٣١٠ لمرېز کال د هرات موزېم دهغه وﻻېت ښاروالۍ ادارې ته وسپارل شو٠په ١٣١٢ لمرېز کال دهرات موزېم د پارک هوټل په نوم نوې ودانۍ ته Ùˆ ليږل شو Ù  په ١٣٣٩ کال د موزېم اداره يوځل بيا د ښونې او روزنې ادارې ته ور په غاړه شول  . دهرات موزېم زېات شمير أثار دښاروالۍ له خوا پېرودل شوېدي،خو يوشمېر أثار په ١٣٢٥ لمرېز کال د کابل موزېم له خواچې د بګرام څخه تر ﻻسه شوې وه د تحفې په توګه  تسليم شول . د هرات موزېم هغه وخت ï»» بډای او دپام ÙˆÚ“ وګرځېدۍ Ú†ÙŠ د يونسکو له خواپه ١٣٥٢لمرېز کال هرات ديوې فرهنګې سېمي په توګه کانديد شو Ù  په ١٣٥٧ لمرېز کال د ملې موزېم او هرات موزېم تر منځ د ېوه پرو تو کول له مخې يو او بل ته د نندارېزو أثارو د وړلوراوړلو پروژه Ùˆ منل شوه خو په هرات کې د ١٣٥٧ او ١٣٥٨ کالونو پيښو ددې امکان د پلې کيدو مخه ډب کړل٠

په ١٣٧٢لمرېز کال د اسماعيل خان په وسيله د هرات موزيم بيا پرانستل شو٠ خو د هرات تارېخي موزېم په دې دوره کې له پامه ولوېد او د جهاد موزېم په نوم نوۍ موزېم د زېاتی پاملرنې وړ وګرځېدۍ٠ په ١٣٧٤ لمرېزکال د هرات موزېم مسؤل ښاغلې عليشاه بهره او په هرات کې د طالبانو فرهنګې مسؤل عبد ا لسلام طيب د هرات موزېم د هڅو او منظمو نندارو ډاډ په هغه سمپوزېم کې چي په ننګرهار کې د سپک مؤسيسې په مرسته داېر شوې ؤ، نړېوالو ته ورکړ٠ په دې سمپوزېم کي د يونان، فرانسې،ايتاليا او سريلانکاسفيرانو هم ګډون درلود٠ د سمپوزېم برخه والو د ښاغلې طيب او ښاغلې بهره څخه د هرات د موزېم د أثارو دساتنې او د موزېم د منظمو هڅوپه اړه ستا ينه وکړل ، په داسې حال کې چي په همدې شپو او ورځو کې د افغانستان ملې موزېم دتاﻻنګرو او داړه مارو توپکيانو له خوا چور او تاﻻن شوې وو٠
 Ù¾Ù‡ دې ورستې  Ú©Ø§Ù„ونو Ú©ÙŠ  Ø¯ هرات موزېم ته ېوځل بيا پام ګرځېدلۍ دې . Ú†ÙŠ د زيار او ربړ لپاره يې  Ø¯ هرات موزېم مسؤل اوکار کونکواو هم دهرات فرهنګې او مسلکې کسانو ښاغلې غنې نيکسېر، ښاغلې نيکبين  ØŒ د لرغونپوهنې ادارې مسؤل ښاغلې عبدا لواسع فېروزې  Ø¯ ملي موزيم رئېس ښاغلۍ عمراخان مسعودي  او يو شمير نورو ګړندۍهڅې د زېاتې ستاينې ÙˆÚ“ دې . د همدې  نېکو Ù‡Ú…Ùˆ او فرهنګې  Ú†Ùˆ Ù¾Ú“ د برکته  د هرات تاريخي اثارو ته د نړيوالو پام وګرځېدۍ ØŒ Ú†ÙŠ د بيلګي په توګه د يونسکو له لوري د هرات تاريخي سيمه د فرهنګي سيمي په نوم  ونومول Ø´ÙˆÙ‡ ØŒ  ÙŠØ§Ø¯ÙˆÙ„ای شو  .

                                                په هرات  Ú©ÙŠ يو نامتو تاريخي ديګ

  Ø¯ ٢٠٠٥  Ù… ميلادي کال د جولای مياشتي په دولسمه ( ١٢ )نيټه Ø¯ يونسکو هئيت په مشرۍ يوشمير کارپوهانو د هرات پنځه منارونه او په هرات Ú©ÙŠ د يوشمير نورو تاريخي اثارو څخه ليدنه کتنه ÙˆÚ©Ú“Ù‡ . د دي هئيت د ليدنو کتنو پايله داشوه Ú†ÙŠ د هرات پنځه تاريخي څلې يا منارونه دي د ورانيدو څخه وژغورل شي . د همدي پايلي پر بنسټ يې د سيمه ايزو چارواکو سره يوځای د يوې بيړنۍ پروژۍ د پلي کولو چاري پيل Ú©Ú“ÛŒ. ØŒ Ø¯ دې پروژي د پلي کولو لپاره يو مليون امريکايې ډالره منل شويدي ( د يادوني ده Ú†ÙŠ د جام Ú…لي  Ø¯ ساتني او پايښت  لګښت هم د همدې پيسو څخه Ú©ÙŠÚ–ÙŠ ) ØŒ Ú†ÙŠ د يونسکو تر Ú…Ù†Ú« د امريکايې ځواکونو مرسته هم ملګرې ده .

ايتالوي کار پوه پروفيسور جورج مشې او د يونسکو ځانګړۍ کار پوه کرستين منهارت له نظره د نوموړو ابداتو د ساتني لپاره لومړي هڅي بايد د هغو تلوراتلو لاري بنديدل وي چي د همدي لوړو منارو څخه تيريږي ،او ورسره جوخت دا هم اړينه ده چي د دې لوړو منارو د ساتني او پايښت لپاره ګړندي ګامونه واخستل شي . د هرات دا پنځه منارونه د پنځلسمي پيړۍ اړوند ابدات دي چي هر يو يې تر ٥٥ متروپوري لوړوالۍ لري .

                                                   Ø¯ هرات مصلا منارونو Ø¯ÙˆÙ‡  Ø§Ù†ÚÙˆØ±Ù‡

اخځونه :

باوري . رسول . باستانشاسي افغانستان . (  Ú©Ø§Ø¨Ù„  :  Ù¾ÙˆÙ‡Ù†ØªÙˆÙ† کابل ) ١٣٤٦ .

جهاني  . عبدالباري . هرات پښتان او ستره لوبه  .  ( پيښور : د صافي خپرونو مرکز )  Ù¡Ù©Ù©Ù© .

حبيبي ، عبدالحئ . جغرافيايې تاريخي افغانستان . ( کابل : دولتي مطبعه ) ١٣٦٢ .

کهزاد ØŒ احمد علي  . افغانستان در پرتو تاريخ  . ( کابل : مطبعه دولتي ) ١٣٤٦ .