( دريمه او ورستۍ برخه )

د غوري پاچاهانوڅخه پاته ودانۍ د اوسني غور ولايت له اداري کرښو څخه بهر د هيواد په بيلا بيلو سيمو Ú©ÙŠ شته  Ø§ÙˆØ¯ دی مهال اړوند ÙŠÙˆ شمير ودانۍ بيا د هيواد له اوسنيو کرښو بهر په نورو ګاونډيو هيوادونو Ú©ÙŠ Ø¯ لرغوني او تاريخي وياړ په توګه ØªØ± اوسه ساتل شويدي  . د داسي ودانيويوه بيلګه د هند Ù†Ø§Ù…تو څلۍ   قطب منار  دۍ  Ú†ÙŠ نړيوال شهرت لري . Ú©Ù‡ د ليکني  رالنډولو په نيت  Ø¯ غوري پير Ø¯ نړيوالو ودانيو د پيژندني راتير شو، بيا هم نه شو کولای Ú†ÙŠ په هيواد Ú©ÙŠ دننه د غوري Ù¾Ø§Ú†Ø§Ù‡Ø§Ù†Ùˆ په واکمنۍ Ú©ÙŠ جوړي شوي ودانۍ ØŒ يو په يوه را وپيژنو .اړينه ده Ú†ÙŠ د بيلګو په توګه د هغو ودانيو لنډ جاج واخلو Ú†ÙŠ د هيواد په دننه Ú©ÙŠ د شهرت لوړو پوړيو ته رسيدلی دي . خو Ø¯ اوسني غور ولايت Ù¾Ù‡ اوسنيواداري Ú©Ø±ÚšÙˆ پوري تړلي نه دي . په دې برخه Ú©ÙŠ  Ø¯ هرات نامتو جومات Ø§Ùˆ د بست کلاه ( ششک )  يادوو ØŒ دا د غوري پاچاهانو د مهال هغه دوې بيلګي دي Ú†ÙŠ  داوسني  Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù†  لپاره د پيژندګلوي سمبولونو هم دي .

لومړۍ د هرات Ø³ØªØ± جومات : د هرات نامتو تاريخي جومات د سلطان عيا Ø« الدين غوري د واکمنئ پر مهال ودان شويدۍ . دا جومات د هيواد د يوه نامتو ديني عالم امام فخرالدين رازي د ځانګړو Ù‡Ú…Ùˆ د تنظيم او اغيزمنتيا لپاره جوړ شويدۍ . دا وينا د هغه Ú…Ùˆ جملو څخه بيله Ø´Ú©Ù‡ څرګنديږي Ú†ÙŠ د همدې جومات په يوه برخه Ú©ÙŠ په عربي ژبه ليکل شوي دي Ú†ÙŠ : دا جومات د سلطان ارض الله حافظ بلاد الله معين خليفۀ الله غياث الدين معز اسلام وا لمسلمين له لوري ودان شويدئ . خو يوشمير مورخين په دې باور دي Ú†ÙŠ د دې جومات ودانۍ د غياث الدين په ژوند Ú©ÙŠ بشپړه نه شوه ØŒ د هغه تر وفات وروسته د هغه زوۍ سلطان محمد بشپړه Ú©Ú“Ù‡ .

دا جومات Ú†ÙŠ د هرات ښار پخوانۍ برخه Ú©ÙŠ د شپاړس جريبه مځکي پر مخ ودان شويدئ ٣٦٠ ګنبدې ØŒ يوسل ديرش رواقه او ٤٤٤ پيل پايې لري . دا جومات د خپل Ú…Ù‡ زيات اته سوه کلن ژوند په اوږدو Ú©ÙŠ وران شوۍ هم دئ او د پراختيا او ودانولو چاري يې هم په بيلا بيلو زمانو Ú©ÙŠ تر سره شويدي . د تموچين د يلغار پر مهال وران شو، خو د سلطان حسين بايقرا د واکمنۍ پرمهال يې د پراختيا Ù‡Ú…ÙŠ وشوې او د پخوانۍ ودانۍ ترڅنګ يې نوي ممبرونه او رواقونه ورته ودان Ú©Ú“Ù„ . د هرات په ستر جومات Ú©ÙŠ د تيموري پير وداني شوي برخي د دې جومات ښکلا او ارزښت لا زيات کړيدۍ ØŒ د امير علی شير نوايی تر لارښوني لاندي د نامتو انجنير ( بنا ) خواجه ميرک په وسيله Ú†ÙŠ د ستر استاد کماالدين بهزاد استاد هم Ú«Ú¼Ù„ Ú©ÙŠÚ–ÙŠ ØŒ  د ودانۍ Ù‡Ú…ÙŠ شويدي . دا جومات د شاه اسماعيل صفوي د واکمنۍ پر مهال ( ١٠٤٥ هجری قمری ) يو ځل بيا وران شو، خو په ١٢٥٣ هجري قمري کال د وزير يارمحمد خان دراني په سپارښت بيا ودان شو .او په دې تر تيب په يبلا بيلو وختونو Ú©ÙŠ وران شوۍ او بيا ودان شويدۍ ØŒ د اعليحضرت عبدالرحمن خان دواکمنۍ پر مهال او بيايې  Ø¯ حبيب ا لله خان په وينا  د بيا جوړوني او ترميم يوشمير کارونه تر سره شول . او په ١٣٤٠ څخه تر ١٣٤٣ هجري قمري کال د اسماعيل بنا په وسيله يې يو ځل بيا د ودانۍ چاري تر سره شوې . او تر هغه ورسته هم په بيلا بيلو مهالونو Ú©ÙŠ د اړينو ترميمونو او سمونو لپاره پر له پسې Ù‡Ú…ÙŠ شويدي .

                               د هرات ستر جومات يو انځور

دوهم د بست کلا : د بست کلا Ú†ÙŠ د بست شيشک په نوم يې زيات شهرت موندلۍ دئ ØŒ د غوري مهال د ودانيو يوه بله بيلګه ده . فرانسوي لرغونپوه فيشر په دې باور دۍ Ú†ÙŠ د بست کلا د غوري مهال ځانګړتيا وي لري ØŒ خو Ø¯ بست کلا تر بيا ترميم وړاندي عکسونه دا سي بريښي Ú†ÙŠ ګويا د هندي سبک تر اغيزي به لاندي به جوړ شوۍ وي . دا شيشک د ځانګړو مراسيمو لپاره کارول شويدۍ او د ښار هغه دروازه وه Ú†ÙŠ  ښارته د تللو او راوتلولار وه يا په بله مانادا شيشک Ø¯ ښار په مدخل Ú©ÙŠ واقع شويدئ .

روسۍ لرغونپوه پوګا چينکوا هم د بست ښار او داتاريخي شيشک د غوري مهال ودانۍ Ú«Ú¼ÙŠ او د هغې په باور دا د خپل مهال د ودانيو يوه ځانګړې بيلګه ده ØŒ هغه نقشونه او ډيزاين Ú†ÙŠ د خښتو په وډلو او سمون Ú©ÙŠ کارول شويدۍ ØŒ لا تر اوسه دهر ليدونکي د حيرانتيا سبب ګرځي . په منظمه توګه هندسي اشکال کارول شويدي ØŒ او داسي بريښي Ú†ÙŠ ښايې د يوه لوۍ جومات خواته به دا شيشک ودان شوۍ وي . د شيشک ها خواد خاورينو غونډو په څير دنړيدلو ديوالونو يوه لړۍ شته Ú†ÙŠ د ښار په لوري به د هغه ديوالو نو ØªØ±Ù…نځ د پخوانيو اوسيدونکو لاره وه  . په دې ودانۍ Ú©ÙŠ د خښتو او تراشل شويو ډبرو څخه کار اخستل شويدئ . د اريک شرو ØŒ په باور د بست د کلا د يوشمير څيړونکو له نظره د غزنوي پير ودانۍ ده خو دهغو نښانو او بيلګو پر بنسټ Ú†ÙŠ په پوره څرګند تيا ليدل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ دا ودانۍ د غوري پاچاهانو د مهال ودانۍ Ú«Ú¼Ù„ای شو . د بست د کلااو د هرات د لوۍ جومات تر منځ ورته والۍ شته Ú†ÙŠ دا په خپل وار د غوري مهال د ودانيو د سپيناوي لاسوند Ú«Ú¼Ù„ Ú©ÙŠÚ–ÙŠ . د هغو انځورونو او نقاشيو څخه Ú†ÙŠ د هرات په جومات او د بست په شيشک Ú©ÙŠ ليدل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ په پوره يقين سره د دې دو ودانيو تر منځ د سبک او ډول ورته والۍ ليدل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ .

د هاروارد کرن  او  ÙˆÙŠÙ„يم تروزدل  د څيړنوپر بنسټ Ú†ÙŠ د بست څخه د نويو تر لاسه شويو ليکلنو او يو شمير نور توکو په اړه يې  ØªØ± سره کړېدي داسي بريښي Ú†ÙŠ دا ليکني په کوفي ليک دي خو د مسعود او بهرامشاه د هغو کوفي ليکنو تر اغيزي لاند نه دي Ú†ÙŠ په غزني Ú©ÙŠ شته . د هغوۍ په نظر په زيات شمير کتيبو Ú©ÙŠ د ( ف ) حرف داسي ليکل شويدي Ú†ÙŠ د غوري مهال ليکنو استازيتوب کوي او داسي ليکني هم شته Ú†ÙŠ د ليکني ØªØ§Ø±ÙŠØ®  ÙŠÛ د سبکتګين د ليکنو د مهال سره ورته والۍ لري ØŒ او يو شمير نورې بيا تر هغه مهال وړاندي زمانې په بر Ú©ÙŠ نيسي . Ú†ÙŠ ښايې تاريخ يې د نهمي پيړۍ Ú…Ù‡ تر دولسمي ميلادي پيړۍ پوري ومنل شي .

                                          Ø¯ بست کلايو انځور

ګران لوستونکي د دې ليکني په اړه د لاندي اخځونو Ú…خه لا زيات مالومات تر لاسه کولای شي :

Ù¡ : علامه حبيبي . ØªØ§Ø±ÙŠØ® افغانستان بعد از اسلام .١٣٥٧.

٢ : هار وارد ... د بست څخه ځني تراشل شوي خښتي . د افغانستان لرغونپوهنه١٣٦٠ .

٣ : سالک ، شکيب . معماري دوران غوری . د افغانستانو لرغونپوهنه . ١٣٦٨ .

Ù¤ : محمود،  Ø´Ø§Ù‡ محمود قطب منار . د افغانستان لرغونپوهنه . ١٣٦٤ .

Ù¥ : باوري ØŒ رسول . افغانستان در عهد باستان . Ù¡Ù£Ù¦Ù§ .

او نور