دوهمه برخه

د افغانستان د منځنيو پيړيو سياسي تاريخ د يوشمير نامتو  خپلواکو اسلامي دولتونو د نوم سره تړلۍ دۍ  ØŒ Ú†ÙŠ له هغه شميره يوه هم د غوريانو کورنۍ ده ØŒ Ú†ÙŠ  د دې ليکني په لومړۍ برخه Ú©ÙŠ مو په لنډه توګه د يوشمير نامتو پاچاهانو نومونه را ياد Ú©Ú“ Ù„ . د دې ليکني په دويمه برخه Ú©ÙŠ د نوموړي پېر  څخه را پاته ودانۍ  په لنډه توګه را پيژنو Ú†ÙŠ  Ø¯ØºÙˆØ±ÙŠØ§Ù†ÙˆØ¯ واکمنۍ پر مهال جوړي شويدي  . دا ودانۍ  ( جوماتونه ØŒ قصرونه ،چوڼۍ ØŒ برجونه او نور ) تر دوو سر ليکونو لاندي پيژندلای شو Ø› لومړۍ : هغه ودانۍ Ú†ÙŠ اوس يې پاتي شوني او اثار نه تر ستر Ú«Ùˆ Ú©ÙŠÚ–ÙŠ ØŒ ولي په يو شمير تاريخي متونو Ú©ÙŠ  يې پيژندنه او يادونه شوېده Ø› دوهم : هغه شمير ودانۍ Ú†ÙŠ  په بشپړه توګه او يا په Ù…Ú“ ژوانده حالت Ú©ÙŠ لا تر اوسه هم پائېدلي دي .

لومړۍ هغه شمير ودانۍ Ú†ÙŠ يوازي په تاريخي متونو Ú©ÙŠ يې يادونه شويده ØŒ خو اثار او پاتي شوني يې يانه تر ستر Ú«Ùˆ Ú©ÙŠÚ–ÙŠ او يا هم يوازي د يوې مصنوعي غونډۍ په څير ښکاري . د دې شمير ابداتو څخه تر ټولو زيات د غوري پاچاهانو پلازمينه فيروزکوه ښار دۍ Ú†ÙŠ په زياتو تاريخي متونو Ú©ÙŠ يې يادونه شوېده ØŒ فيروز کوه د خپل مهال  د ښارونو Ù„Ú©Ù‡ اهنګران ØŒ تولک ØŒ زرني  ØŒ ګيزو  او يو شمير نورو په انډول لوۍ ښار Ú«Ú¼Ù„ شوېدۍ  ØŒ په دې ښار Ú©ÙŠ د پاچاهانو قصرونه  ØŒ  پا خه او Ú©Ù„Ú© مورچلونه  ØŒ او د دفاع لوړ ديوالونه جوړ شوي وه  ØŒ خو له بده مرغه لاتر اوسه  د دې تاريخي ښار څرک نه دۍ څرګند شوۍ .په داسي حال Ú©ÙŠ Ú†ÙŠ د تاريخ فرشته ليکوال د دې ښار د جوړيدو په اړه زياتي ليکلني  کړيدي  او د دې ښار بنسټ ايښوونکۍ يې  د غوريانو نامتو پاچا قطب الدين  غرشاه  ښودلۍ Ú†ÙŠ په عربي متونو Ú©ÙŠ د  ملک الجبال په نوم يادشوېدۍ .

 Ø§Ø±Ø§Ù… باغ يو بل هغه ښار ګوټۍ يا تفريح ځای دۍ Ú†ÙŠ تاريخي متونو په واوروار ثبت کړيدۍ . ( ښايې دا ښار ګوټۍ د اوسني باغران  سيمه وي Ú†ÙŠ د نوم تسهيل  تصغير او کثرت  له امله  باغ ارام په باغران اوښتۍ وۍ . ) او د اهنګرانو کلا په نوم يوبل ښارګوټۍ هم په تاريخي متونو Ú©ÙŠ يادشويدۍ Ú†ÙŠ د استاد کهزاد په وينا د بيلا بيلو لويو برجونو په وسيله احاطه شوۍ Ùˆ ØŒ Ú†ÙŠ اوس يوازي د هغه برجونو څخه د خاورو وړې وړې غونډۍ  Ù¾Ø§ØªÙ‡ دي  . او د فرانسوي لرغونپوه فيشر په ليکنو Ú©ÙŠ هم د دې مطلب يادونه شويده ØŒ نوموړۍ ليکي Ú†ÙŠ : د اهنګرانو د کلا اړوند برجونه په يوه برابره ليکه جوړ شوي Ú†ÙŠ د چهل ګذری ØŒ او ګذر پام  ØŒØ¯ تاريخي غونډيو سره نښلي . د همدې برجونو له امله سلطان محمود غزنوي ونه شوه کړای Ú†ÙŠ د خپلو جنګياليو په زور داسيمه خپل Ú©Ú“ÙŠ .

د غور ولايت په اړوندو سيمو Ú©ÙŠ د پخوانيو تاريخي کلا ګانو او د ودانيو کنډوالې  په زياته پيمانه ليدل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ  Ú†ÙŠ يو شمير يې د پخوانيو کليو او يوشمير يې د ÙˆÚ“Ùˆ ÙˆÚ“Ùˆ ښارونو پاتي شوني Ú«Ú¼Ù„ کيدای شي  . د ودانيو د کنډوالوتر Ú…Ù†Ú«   Ø¯ برجونو او څلو په ډول  Ø®Ø§ÙˆØ±ÙŠÙ†ÙŠ پاته شوني هم ليدل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ Ú†ÙŠ يو شمير يې په څلور کنجه او يو شمير يې په دايروي ډول جوړ شويدي . د ودانيو په کارشويو موادو Ú©ÙŠ  په زياته پيمانه د اومو خښتو  او ځينو بر خو Ú©ÙŠ  د ډبرو څخه هم کار اخستل شوېدۍ . د فيشر په باور Ú©Ù‡ د دې ÙˆÚ“Ùˆ او يو او بل سره  مښتي غونډيو او د هغو تر Ú…Ù†Ú« د کنډوالو څيړنه او پلټنه وشي  ØŒ په پوره باور ويلای شو  Ú†ÙŠ د دا ډول  Ù¾Ù„ټنو په صورت Ú©ÙŠ به  Ù‡ØºÙ‡ پټ رازونه  Ø±Ø§ برسيره شي Ú†ÙŠ لا تراوسه موږ نه يو خبر .

دويم هغه شمير ودانۍ Ú†ÙŠ  لا تر اوسه د پيژندلو ÙˆÚ“ دۍ  Ø› په دې لړۍ Ú©ÙŠ د غور ولايت په اوسني چاپيريال Ú©ÙŠ دننه او يوشمير يې د غور ولايت بهر په نورو ولاياتونو او حتې د افغانستان له اوسنۍ سياسي کرښو وتلي  ودانۍ شته Ú†ÙŠ د غوري  Ù¾Ø§Ú†Ø§Ù‡Ø§Ù†Ùˆ دمهال وياړونه بلل شويدي . په دې برخه Ú©ÙŠ به د غوري مهال  Ù‡ØºÙ‡ يوشمير ودانۍ  Ø¯ بيلګو په توګه را وپيژنو Ú†ÙŠ سيمه ايز او نړيوال شهرت يې ګټلۍ دۍ .         

Ù¡ _  Ø¯ جام څلۍ ( مينار ):  

د جام څلۍ Ú†ÙŠ د جام منار په نوم زيات پيژندل شوېدۍ ØŒ په غور ولايت  Ú©ÙŠ يې Ù„Ú– تر Ù„Ú–Ù‡  Ø¯ اته سوه کاله را په ديخواد خپلي زمانې برم او دبدبه د ځان سره ساتلې ده . تاريخي متونو د جام څلي جوړونکۍ د غوري پاچاهانو کورنۍ اړوند سلطان غياث الدين غوري ښودلۍ دۍ . نوموړي پاچا دا مينار د ١١٦٣ ميلادي کال څخه تر ١٢٠٢ ميلادي کال پوري ودان کړۍ دۍ .
د جام څلۍ په داسي برخه کي ودان شوۍ چي د هغه ځای لوړوالۍ د سمندر د اوبيز مخه څخه ( داوبو سطح ) څه ناڅه ١٩٠٠ متره لوړوالۍ لري . پر دې څلي د لوړو غرونو داسي لړۍ را ګرځيدلې ده چي د يو شمير غرونو د لوړو څوکو لوړوالۍد سمندر د اوبيز مخه څخه ٢٣٠٠ متره ته رسيږي . د دې څلی يوه بله ځانګړتيا داده چي د هريرود سيند پرغاړه داسي جوړ شوۍ چي دووخواو ته يې د سنيد رواني اوبه بهيږي . دريمه ځانګړتيا يې داده چي دا څلۍ په خپله پوره ٦٧ متره لوړوالۍ لري .
د جام څلي بنسټ دايروی ايښودل شوۍ Ú†ÙŠ د هر يوه مدار تر پوره کيدو وروسته د دوهم مدار د بهرنۍ خوا پلنتيا Ù„Ú– شوې او په دې ډول د څلي تر پورتنۍ کړۍ پوري په همدې ترتيب جوړشوېدۍ . د لاندنۍ برخي ( قاعده ) قطر يې نه (Ù© ) متره او په لوړ سر Ú©ÙŠ يې د قطر اندازه د يونيم څخه تر دوه متره پوري رسيږي .د دې څلي  Ù¾Ù‡ دننه Ú©ÙŠ د څلي لوړو پوړيو ته د رسيدو لپاره زيني جوړي شوېدي . پخې خښتي ØŒ Ú«Ú† او اهک ( چونه ) په داسي ترکيب سره يوځای شوي Ú†ÙŠ د پياوړتيا حد يې د سمنتو درجې ته رسولۍ دۍ . د جام څلي پر بهرنۍ خوا په کوفي ليک ليکني د دي څلي دبدبه او برم لا نور زيات کړيدۍ .
لومړنۍ اروپايې څيړونکۍ Ú†ÙŠ د جام څلي په اړه يې د افغانستان د حکومت او ايزمو ايتالوي موسيسې د سپارښتني سره سم څيړني تر سره کړې هغه ايتالوي لرغونپوه اندره برونو نوميدۍ Ú†ÙŠ په ١٩٦١ ميلادي کال يې د دی منار څخه ليدنه ÙˆÚ©Ú“Ù‡ او د هغه د بيا جوړيدو لپاره يې وړانديزونه ترتيب او يونسکو ته يې وړاندي Ú©Ú“Ù„ ØŒ څرنګه Ú†ÙŠ هغه مهال  Ø¯ جام څلي ته رسيدل ستونزمن کار وو ØŒ ځکه په هغه وخت Ú©ÙŠ د دې پروژې پلي کيدل وځنډيدل . په ١٩٦٣ ميلادي کال د جام څلي لپاره د رالويدلو او نړيدلو خطر زيات شو د همدی کال د جون په مياشت Ú©ÙŠ د جام دڅلي دبيا جوړوني په نيت يو شمير څيړني پيل شوې . په ١٩٧٤ميلادي کال د جام څلي ته د جوړوني موادو د رسيدو لاره Ú…Ù‡ ناڅه برابره او د څلي د بيا ودانولو يا د څلي لپاره د پايښت د توان پيداکيدو پروژه پلې شوه . د هم هغه پروژې له برکته تر اوسه هم له نيکه مرغه د جام څلۍ يا د جام منار پايښت وموند  . په داسي حال Ú©ÙŠ Ú†ÙŠ په دي ورستيو کالونو Ú©ÙŠ د جام څلي ته زيات زيان اوښتۍ او ان دا Ú†ÙŠ يو شمير بهرنيو موسيسو د دي تاريخي وياړ د ژرلويدلو  Ø®Ø¨Ø± دارۍ ورکړۍو  . له نيکه مرغه د جام څلۍ د افغانستان د دولسمي ميلادي پيړۍ ښکلې  مينار  Ú†ÙŠ د اسلامي پير د ودانيو ځانګړې بيلګه ده ØŒ د يونسکو له خوا په رسمي ډول د ٢٠٠٣ ميلادي کال د جولاي په مياشت Ú©ÙŠ د نړيوال کلتوري ميراث په توګه ثبت او ومنل شو.

                                                  د جام څلي دوه انځورونه

د دوهمي برخي پای