په  پخوانيو تاريخي  او جغرافيا يې اثارو کي  د غور او غوريانو په اړه  زيات داسي زرين سرليکونه او وياړني  کښل شوي او ثبت دي چي نه يوازي د افغانستان د لرغوني او پخواني تاريخ ارزښتمن سرليکونه دي بلکي ، د سيمي لپاره هم  ستر ارزښت  لري . د غور او غوريانو د تاريخ  دپيژندني پرته د افغانستان او سيمي بشپړ تاريخ نشي پيژندل کيدای . لرغوني غوريان د کلتور او تهذيب ، سياست او واکمنۍ ، پوهي او هوښيارۍ  په ډګرونو کي داسي لاس ته راوړني لري چي د بيلابيلو تاريخي  پيرونو برم او دبدبه پکښي نغښتې ده .

غور په اوسنۍ بڼه د افغانستان د څلورديرش ولايتونو څخه يو دۍ ، چي د هيواد د اتو نورو ولايتونو سره د بريد کرښي لري . شمال لور ته يې د  فارياب ، بادغيس   لويديځ ته يې د هرات او فراه سهيل ته يې د هلمند او دايکنډي  او ختيځ ته يې د باميان او سر پل ولايتونه پراته دي . د غور ولايت ارتوالۍ اته ويشت زره شپږ سوه نه شپيته    (   ٢٨٧٧٩  )  کيلو متر ه مربع ته رسيږي ،  او اداري پلازمينه يې چغچران دۍ .

                    

                                                        د غور ولايت نقشه

 

د غورپه ګاونډيو  ولايتو نو کي  د لرغونپوهانو له خوا د  څيړنو په ترځ کي  د پخوانيو زمانو زيات شمير اثار او  لاسوندونه تر لاسه شويدي چي  د يوشمير هغو لرغونتيا په  زرګونو کاله پخوانيو زمانو ته رسيږي  ، د   بيلګي په توګه   په  فارياب  کي  د دشلې  لرغونې سيمه ده  چي لرغونتيا يې لږ تر لږه د څلورو زرو کالو څخه تر دريو زرو کالو پخوانيو زمانو ته رسيږي   ؛  د باميانو لرغوني سيمه چي د بودايې پير  زښت زيات لرغوني اثارلري   ، او په روزګان  ولايت کي د کوشاني او يفتلې  پيرونو اړوند زيات شمير  اثار يادولای شو . خوله بده مرغه   په  غورولايت  کي   د لرغونو زمانو په تړاو ځانګړي څيړني او سپړني  نه دي تر سره شوي ، چې له امله يې  تراوسه د لرغوني غور په لمن کي د پخوانيو ميشتو وګړو په اړه بشپړ ي څرګندو ني نشي  کيدلای  . خود هغو څيړنو څخه چي د ويدي او اوستاېې مدنيتونو په اړه تر سره شويدي ،د غور سيمي ، غرونه ، او د اوسيدونکو په تړاو يو شمير څرګندوني شته چي د افغانستان په اساطيری تاريخ کي ځانګړۍ دريځ لري .

هيرودوت  پر خپل مهال د نورو تاريخي  پيښو تر څنګ دا يادونه هم  کړېده  چي د هخامنشيانو په وړاندي  د هغوۍ ځتيځ ګاونډيانو هم پر له پسې پاڅونو نه کړيدي ، خو چي د خشيار شاه ( ٤٠٤ _ ٣٥٩ تر ميلاد وړاندي کالونه  ) په   دربار  کي  د يوناني  طبيب    کتي سيس  ( Ktesies    ) يادښتونه لولو  په هغو کي د هخامنشيانو پر ضد په واروارد سوريانو پاڅونونه  ياديږي . ( بوخاردبرينتس : ٥٣ پاڼه )

په سيستان کي د ساکانو د دولت تر جوړيدو وروسته  ټولي هغه سيمي چي د يوناني او پارتي دولتونو په ولکه کي نه وې راغلي اود هغوۍ ترمنځ پرتې وې  ، ورو  ورو خپل کړې چي  يونانيانو اندو ساتيا ( Indo_Seythia)  ياد ساکانو د سيند هيواد  نوم ور کړ   او چيني سرچينو هغه  د کيپين   ( Kipin      )   په نوم ياد کړېدۍ  . موګا لومړنۍ واکمن وو چي د ساکانو واکمني يې په ٧٢  تر ميلاد وړاندي کال  کي پيل کړه او تر هغه وروسته ازيس په   ٥٨ تر ميلاد وړاندي کال  او ورپسې ازيليس  په  ٤٠ _ ٤٥  تر ميلاد وړاندي  پر ټوله اندو سايتيا واکمن پاته شويدۍ ( پښتو او پښتانه : ٤٢ پاڼه )   او لرغونۍ غور هم د همدې واکمنۍ په لمن کي ارزښتمن  دريځ  درلود .

   د کوشاني ستر واکۍ پر مهال د غور او هري سيمي د سيستان له واکه ووتلې . کوشانيان، چي د ساکانو له سټې څخه وه  نوموړي سيمي تر خپل واکمنۍ لاندي  کړې  ،  او په ايران کي د ساسانې واکمنۍ سره ګاونډ شوه . د زابلستان د غوړيدو پر مهال  د يفتليانو لپاره غوراو اړوندي سيمي د اعرابو په وړاندي  يوه ستره او ډاډمنه اډه ( پايګاه ) وه  د پيتروشفسکي او زيات شمير نورو مورخينو په باور د ساسانيانو واکمني په ٦٥١ ميلادي کال  د اعرابو په وسيله پای ته ورسيده خود ساساني امپراتورۍ ختيځ لور ته  يوشمير خپلواکو سيمو د اعرابو په وړاندي  پاڅونونه کول چي د هغو څخه کابل ، غور او ديلم د اعرابو تابع نه شوه . طبري په خپل تاريخ کي ثبت کړيدي چي : علي ابن محمد وايې چي اسد د غور غزا ( غزی ) ته ولاړۍ خو د هغه سيمو اوسيدونکو خپل  هر څه پټ کړي او يایي لوړو ځايونو ته وړي وه چي  هلته رسيدل د چا په توان کي نه وه .

دتاريخي متونو پر بنسټ  دسوريانو واکمني   د اوسني غور د اوسيدونکو له خوا تر ټولوپخوانۍ څرګنده  واکمني   منل شوېده ،   چي نوم يې په بيلا بيلو تاريخي پاڼو کي ثبت  دۍ . منهاج سراج جوزجاني د هغو زياتو نورو مورخينو له شميره دۍ چي د سورې کورنۍ په اړه يې د بيلا بيلو نامتو کسانو نومونه را ياد کړيدي ، د هغه په وينا سور او سام د ضحاک دوه ورونه دي او  د سوري کورنۍ څخه  زيات  شمير کسانو  د غور پر سيمه واکمني درلوده ، چي د ماهوی سوري  ( ٣٨ هجري  ) او ملک شنسب ابن خرنک څخه پيليږي  او د امير پولاد تر زمانې ( ١٦٠هجري ) واکمن پاته شويدي .   ( افغانستان بعد از اسلام : ١٢٧_ ١٣٢  پاڼه ) په زيات شمير تاريخي متونو کي د سوري کورنۍ نامتو کسان لکه  ماهوی سوري ( ٣١ _ ٣٦ هجري ) شنسب ابن خرنک  ( ٣٦ هجري ) امير پولاد  ( ١٣٠ هجري ) جهان پهلوان امير کروړ ( ١٣٩ _١٥٤ هجري ) امير ناصر ابن امير کروړ ( ١٦٠ هجري ) امير منجی  بن نهاران ( ١٧٠ هجري ) امير سوری   ( ٢٥٣ هجري ) او د اسي نور ياد شويدي .( تاريخ مختصر افغانستان  ؛ ١٦٥ پاڼه )

د غوري پاچاهانو په نوم د همدې سوريانو له پښته بله هغه کورنۍ ده چي د تاريخي افغانستان زياتي سيمي يې تر خپل واک لاندي راوستي دي  ، او د افغانستان  په تاريخ کي د برم او وياړ با ب ګڼل کيږي . د غوري پا چاهانو په دې  لړۍ کي تر ټولو زيات نامتو پاچاهان لکه  قطب الدين محمد  غر شاه ( ملک الجبال )( وفات ٥٤١ هجري= ١١٤٦ ميلادي ) بها الدين سام  ( د واکمنۍ نېټه  ٥٤١ هجري  = ١١٤٦ ميلادي ) سلطان غيا ث الدين غوري  ( ٥٥٨ _ ٥٩٩ ) سلطان بهالدين غوري ( ٦٠٧ هجري )سلطان علاوالدين غوري ( جهان سوز  ) ( ٦٠٧ _ ٦١١ هجري )  او نور  يادولای شو . د غوري کورنۍ د واکمنۍ پر مهال او په ځانګړي توګه د سلطان غياث الدين غوري در بار د پوهانو ، هنر مندانو او اد ب پوهانو پلازمينه بلل شوېده  .

                        

                                           د سلطان غياث الدين غوري انځور

 

په دې ليکنه کي  د همدې  کورنۍ د واکمنۍ پر مهال د هغو يوشمير ودانيو يادونه کوو  چي  د هيواد په تاريخي او هنري  سرليکونو کي يې  ارزښت ځانګړۍ دۍ .

د لومړۍ برخي پای