سر بيره پر دې Ú†ÙŠ د ميروېس نيکه پر زيارت نوې  جوړه شوې ودانۍ لا تر اوسه سل کلنه شوې نه ده Ø®Ùˆ د خلکو له نظره ښايې  زياته تاريخي او لرغونې وبريښي . د دې لاميل  دادۍ Ú†ÙŠ افغان اولس  د خپل هغه باتدبيره مشر دا حق Ú«Ú¼ÙŠ Ú†ÙŠ  د زيارت  ودانۍ يې بايد د رحلت سره يوځای جوړه شوې وي . په داسي حال Ú©ÙŠ Ú†ÙŠ  دا اوسنۍ ودانۍ په ١٣١١ لمريز شپوږميز کال جوړه شويده ØŒ Ú†ÙŠ ورسته به يې د جوړيدو په اړه يادوني  وړاندي شي .

   لرغونپوهان د خپلو څيړنو لپاره په بنسټيزه توګه درې ډوله اخځونه او منابع کاروي ØŒ Ú†ÙŠ د ارتيفکت ( Artifact  ) يا جوړ شوي وسايل ØŒ منومينټ ( Monument   )يا تاريخي ودانۍ  او اسامبليج ( Assembleg  ) يا Ú«Ú‰ÙŠ  ټولګي په نومونو ياديږي .ØŒ په دې ليکنه Ú©ÙŠ د منومينټ يا ابداتوپه اړه مطالب وړاندي Ú©ÙŠÚ–ÙŠ  ØŒ Ú†ÙŠ  منځپانګه به يې  د ميرويس نيکه  زيارت  او د هغې ودانۍ د پيژندلوپه باب  به اړيني يادوني وي  . لرغونپوهان د ودانيو د هر اړخيزو څيړنو په نيت  هغو  دريو برخو ته Ú†ÙŠ د ودانۍ جوړښت ØŒ  ډيزاين    او ټا ټوبۍ ( موقعيت  ) ØŒ دۍ  پام اړوي  ØŒ Ú†ÙŠ دا ميتود به د دې ليکني لپاره هم  په نظر Ú©ÙŠ ولرو .

لومړۍ  : د ودانۍ جوړښت يا ساختمان  :

تاريخي ودانۍ او د هيواد د تاريخي شخصيتونو زيارتونه  Ú…Ùˆ اړخيزه ارزښت لري ØŒ د دې ډول ځايونو لومړنۍ ارزښت په دې Ú©ÙŠ پروت دۍ Ú†ÙŠ  د يوه تاريخي پير استازيتوب کوي ØŒ دويم دا Ú†ÙŠ  د خپل پير د ودانيو جوړولو دودڅرګندوي Ø› او دريم  هغه هنر را پيژني Ú†ÙŠ د ودانۍ د جوړيدو پر مهال موډ او يا ځانګړۍ وو . له همدې امله   دا ډول  تاريخي ودانۍ  او زيارتونه د هيواد شتمني او د ګرځندوۍ بهير او توريزم  لپاره د پام ÙˆÚ“ او ارزښتمن ټاټوبي دي .د دې تر Ú…Ù†Ú«  داسي هم شوي  ØŒ Ú†ÙŠ يوه تاريخي ودانۍ او يا ديوه تاريخي شخصيت زيارت او مزار د اړوند  هيواد لپاره  دا سي ملي سمبول ګرځيدلۍ Ú†ÙŠ نړيوال يې د تفصيل او تشريح پرته  پيژني ØŒ Ú†ÙŠ ÚšÙ‡ بيلګي يې د مصر هيواد اهرامونه ØŒ د چين  ستر ديوال  ØŒ د هند تاج محل او يوشمير نور دي . او د دې تر Ú…Ù†Ú« يو شمير ودانۍ  بيا په خپلو هيوادونو Ú©ÙŠ د ميشتو اولسونو د ملي باور او  يووالې  د يوې   بيلګي  بڼه غوره کوي  ØŒ Ú†ÙŠ زموږ په هيواد Ú©ÙŠ يې څرګندي بيلګي  د ميرويس نيکه  ØŒ احمد شاه بابا  ØŒ  حضرت علې کرم الله وجه زيارتونه   د هرات  جامع جومات  ØŒ په غور Ú©ÙŠ د جام څلۍ او يو شمير نور يادولای شو .

په مزار شريف کي د حضرت علی کرم الله وجهه روضه

د اسلامي  خلافت په لومړيو Ú©ÙŠ د ښکلو بنګلو او سترو ودانيوجوړول بي ګټي کار Ú«Ú¼Ù„ کيدۍ او کله به يې د نه کولو سپارښتنه هم کيدله . د اسلامي خلافت  په لومړيو پيړيو Ú©ÙŠ  د هديرو او متبرکه ځايونو د پاسه د ودانيو جوړول هم منع وه ØŒ د څيړونکو له نظره  دهغه پير د ودانيو چارو پوري اړوند ټول هنرونه او لاس ته راوړني دجوماتونو او په هغوۍ پوري تړلو ودانيو Ú©ÙŠ ليدلای شو ØŒ Ú†ÙŠ په زياته پيمانه سره ورته او يوشان جوړيدل .    د همدې امله څيړونکي داسي اسناد او يا د ودانيو  پاتي شوني په خپل واک Ú©ÙŠ نه لري Ú†ÙŠ د هغه  مهال د ودانيو د ډيزاين او سبک په اړه په پوره روښانتيا خپله را يه څرګنده Ú©Ú“ÙŠ  . ØŒ خو له هغه وخته Ú†ÙŠ اسلامي امپراتورۍ  پرا ختيا ÙˆÚ©Ú“Ù‡ ØŒ د نړۍ د بيلا بيلو اولسونو سره يې اړيکي  وغزيدې  ØŒ ور سره سم يې د ودانيو د جوړولو چاروته هم پام ÙˆÚ©Ú“ . دا پاملرنه تر ټولو لومړۍ په جوماتونو او بيا د متبرکه او ارزښتمنو ټاټوبو لوري ته وګرځيده  ØŒ Ú†ÛŒ څيړونکي يې  تر دريو سر ليکونو لاندي  پيژني :  

لومړۍ : د هديرو له پاسه د څلور Ú…Ù†Ú‰Ùˆ ساده ودانيو جوړول  Ø› دا ډول ودانيو ته کنوبی هديري هم وايې  ØŒ Ú†ÙŠ په اسلامي نړۍ  Ú©ÙŠ د خپل ډول  لومړنۍ ودانۍ  شميرل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ ØŒ په نوموړو ودانيوکي  د هديرې له پاسه   دودانۍ لپاره څلورکونجه ( مربع )   بنسټ  ايښودل کيدۍ  او بيا  پر هغه  څلور Ú…Ù†Ú‰ÙŠ بنسټ  د پاسه  ودانۍ جوړيدل  . دا ډول ودانۍ دوې برخي لري Ú†ÙŠ  لاندنۍ برخه يې هديرې ته ځانګړي شوې   Ú†ÙŠ  ضريح  ورته ويل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ . او پورتنۍ برخي ته يې ګمبذ يا ګومبته وايې .    د ضريح او ګومبتي   تر منځ را بطه  د يوې زينې په وسيله  Ú©ÙŠÚ–ÙŠ ØŒ Ú†ÙŠ  د ضريح  برخه يې اکثرا د مځکي لاندي  خوني ( زير زميني  )  بڼه لري  . د ضريح سر بيره ودانۍ Ú©ÙŠ د يوې هديرې  تمثيل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ ØŒ Ú†ÙŠ رښتنې هديره نه بلکي  هغه لاندنۍ هديرې  ته ورته  ځای دۍ . دا ډول ودانۍ د اسلامي نړۍ په لومړيو مهالونو Ú©ÙŠ دود وې ØŒ Ú†ÙŠ يوه څرګنده بيلګه يې په بخارا Ú©ÙŠ د ساماني اسماعيل هديره ده Ú†ÙŠ  په ٩٤٥ ميلادي کال جوړه شوې  او تر اوسه  په خپل پخوانې ډول ساتل شويده  .

په ازبکستان Ú©ÙŠ د ساماني اسماعيل  د زيارت ودانۍ

د اسلامي ودانيو دويمه بيلګه  اته Ú…Ù†Ú‰ÙŠ ( اته ضلعي ) ودانۍ دي Ú†ÙŠ د مودل په څير يې په ورستيو ودانيو خپل اثر پريښۍ دۍ  . د دا ډول ودانيو دوو بيلګو  تر نورو پخوانيو زيات اثرښندلۍ ØŒ Ú†ÙŠ يوه يې  په يورشلم Ú©ÙŠ  د السخره ودانۍ او دويمه يې  په  سلطانيه Ú©ÙŠ  ده الجايتو ودانۍ دي   . په اسلامي نړۍ Ú©ÙŠ تر ټولو سپيڅليو دريو ودانيو ( Ù…Ú©Ù‡ معظمه ØŒ مدينه منوره او بيت المقدس ) راوروسته  د  السخره ودانې سپيڅلتوب د زيات پام ÙˆÚ“ دۍ Ú†ÙŠ د قبت السخره په نوم  هم ياديږي  . ØŒ ددې ودانۍ په اړه  ويل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ Ú†ÙŠ حضرت محمد ( ص ) له هم ها غه ځايه معراج ته لاړ او اوه اسمانونه يې طۍ Ú©Ú“Ù„  . هغه Ú…Ù‡ Ú†ÙŠ د دې ودانۍ تاريخي ارزښت زياتوي ØŒ هغه  د نوموړي ودانۍ د جوړيدو ډول دۍ Ú†ÙŠ  د اسلامي نړۍ  په  راوروسته  ودانيو Ú©ÙŠ يې  اغيزه څرګنده ده  . دالسخره ودانۍ Ú†ÙŠ  يورشلم ته څيرمه  په موريه غرونوکي جوړه شوې ښايې  هغه چومات وي Ú†ÙŠ د زبور د رواياتو له مخي حضرت سليمان ( ع)  د عبادت لپاره   Ú©ÙŠ جوړ کړۍ وه .

 Ø¯ اسلامي امپراتورۍ د همدې اته ضلعي ودانۍ يوه بله نامتو  بيلګه Ú†ÙŠ د مودل په څير يې په ورستيو ودانيو خپل اثر پريښۍ دۍ هغه په سلطانيه Ú©ÙŠ  د  اولجايتو د هديرې  له پاسه جوړه شوې ودانۍ ده Ú†ÙŠ په ١٣٠٧ ميلادي  کال يې د ودانولو چاري پای ته رسيدلي دي .  د اولجايتو    ودانۍ هم  داتو Ú…Ù†Ú‰Ùˆ ودانيو په څير جوړه شوې ده ØŒ Ú†ÙŠ ښکلا او ډيزاين يې  زياتي   ځانګړتيا وې لري  .  د دې ودانۍ زياتي اغيزي د هندي مسلمانو واکمنو پر ودانيوشته، او په ځانګړي توګه د لودي کورنۍ په دوران Ú©ÙŠ جوړي شوي ودانۍ د دې سبک تر بشپړي  اغيزي لاندي دي ØŒ خو د مغولې واکمنانو پر مهال دا ډول ودانۍ د شان او دبدبې لوړو پړاونو ته ورسيدل   .

                                                     په هند Ú©ÙŠ د تاج محل نامتو ماڼۍ

د يوشمير څيړونکو له نظره په اسلامي  ودانيو او په ځانګړي توګه د هديرو او زيارتونو د پاسه جوړي شيوي ودانيو Ú©ÙŠ ځکه د اته ضلعي  سيستم  ودانۍ جوړول دود وه،  Ú†ÙŠ په اسلامي معنويت Ú©ÙŠ اته د پام ÙˆÚ“ شميره ده . دا ډول تعبير د اروپايې هيوادونو د يوشمير ختيز پوهانو سره شته Ú†ÙŠ د بيلګي په توګه د د (   ريتا پلو  ) يادونه کولای شو. نوموړي  د همدي نظر د ثبوت لپاره  خپل  يونامتو اثر د ( اته ضلعي ودانۍ په اسلامي هديرو Ú©ÙŠ يو تاريخي اړتياو او متافزيکي سمبول دۍ ) تر سر ليک لاندي ليکلۍ دۍ . خو تر کومه ځايه Ú†ÙŠ په متافزيکي سمبول  پوري اړه لري زما په اند  د اتو( Ù¨ )  تر شميرې ØŒ په اسلامي سمبوليکو پنځونو Ú©ÙŠ  د اوو ( Ù§ ) شميره ارزښتمنه او سمبوليکه بڼه لري،  او د دې لپاره په عقيدتي احکامو Ú©ÙŠ د  ( Ù§ ) او شميرې زيات شتون ښايې د دې  سمبول تر ټولو ستر لاميل وي ØŒ د بيلګي په توګه  ØŒ اوه اسمانونه ØŒ اوه مځکي ØŒ

 Ø§ÙˆÙ‡ جنتو نه ØŒ اوه ورځي او اوه نور . په هر صورت  زما په  اند دا تعبير لا نورو زياتو  څيړنو ته اړتيا لري .

 Ø¯ اسلامي ودانيو دريمه  غوره بيلګه  د هديرو له پاسه د برجونو جوړول دي Ø› د هديرې له پاسه د  دايروي  اوڅلور يا زياتو Ú…Ù†Ú‰Ùˆ لرونکو ودانيو تر Ú…Ù†Ú« د لويو برجونو د جوړولو دود په ترکيه او دمنځنۍ اسيا په يوشمير نورو سيمو Ú©ÙŠ  زيات په ستر Ú«Ùˆ Ú©ÙŠÚ–ÙŠ  . دادود په ترکيه Ú©ÙŠ د  ((  قبت ګنبد )) د جوړيدو څخه را پيل شويدۍ  .  قابوس ابن وشمګير د خپل ځان لپاره  په ١٠٠٧ ميلادي کال  په خپل ژوند Ú©ÙŠ دا هديره  ودانه Ú©Ú“Ù„  .  د داډول برجونو ودانول  په سيمه Ú©ÙŠ  د سبک له مخي د ميشتو اولسونو د پخواني ائين سره  هم تړاو لري  .

په ترکيه کي د سلطانيه نامتو جومات

دې  لنډو يادونو ورسته  په څرګنده ويل کيدای شي Ú†ÙŠ ØŒ د ميرويس نيکه زيارت هم د اته ضلعي ودانيو په دود جوړه سوې ودانۍ ده ØŒ Ú†ÙŠ د جوړښت او تاريخ په اړه به يې وروسته لنډ او اړين مطالب را ياد شي .

دويم  : د ودانيو د ډيزاين او ښکلا ارونه  :  د ودانيو په جوړولو Ú©ÙŠ د Ú«Ú† برۍ  ميتود، بيلا بيل تصويرونه او ګرافيک روش او ليکونه   د ودانيود ښکلا او ډيزاين لپاره تر ټولو معمول او دوديزي  لاري دي .  د Ú«Ú† بري ميتود د ودانيو په جوړښت Ú©ÙŠ  ځانګړۍ ځاي لري ØŒ دا ميتود  په ودانيو Ú©ÙŠ د جوړښت يوه څرګنده برخه جوړوي ØŒ Ú†ÙŠ  له يوې خوا د ودانۍ بدنه بشپړه وي او له بيلي خوا ودانۍ ته ښکلۍ ډيزاين او Ø´Ú©Ù„ بخښي . خو د ودانۍ په ښکلا Ú©ÙŠ د  د بيلا بيلو رنګونوکارول  ØŒ د هندسي او غير هندسي رسمونو ليکل  ØŒ د طبيعي منظرو انځورول   ØŒ د ګلانو او الوتونکو تصويرول  او نور د ودانۍ په جوړښت Ú©ÙŠ رول نه لري يوازي  د ښکلا لپاره  کارول Ú©ÙŠÚ–ÙŠ .

د اسلامي نړۍ د ودانيو په ښکلا Ú©ÙŠ  په زياته پيمانه د موزائيک ØŒ لين ګرافيک ØŒ او کاليو ګرافيک روشونو څخه کار اخستل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ ØŒ Ú†ÙŠ بيلګي يې په زياتو تاريخي ودانيو Ú©ÙŠ شته . مثلث ډوله رسمونه ØŒ متساو الاضلاع کرښي  ØŒ څلور ګنجه او دايروي انځورونه د يادشويو روشونو لپاره د ودانوونکو ( بنايانو ) د اندونو د پلي کولو لپاره تر ټولو زيات کارول شوي  ډولونه دي . د يوشمير څيړونکو په باور د ودانيو نزئيني څيړنه په دريو اړخو نو Ú©ÙŠ تر سره Ú©ÙŠÚ–ÙŠ :  لومړۍ د بنسټ او تهداب برخه ØŒ دويم د ودانۍ بهرنۍ او پورتنۍ برخه او دريم يې د ودانۍ

دنننۍ برخي دي . د ښکلا پيژندني دا پوهنه ځان ته ځانکړي اصول او موازين لري Ú†ÙŠ  د هر اړخيزي څيړني زمينه يې په  دې لنډه ليکنه Ú©ÙŠ نه شته ØŒ ځکه  يوازي  د ځنوبيلګو په يادولو بسنه کوو .يوه ستر مميزه Ú†ÙŠ  د اسلامي ودانيو   په ښکلي کولو Ú©ÙŠ  زيات دود ده ØŒ  هغه د ودانيو دننه د چت په برخه Ú©ÙŠ د اوه پوړه ايزو انځورونو تر سيم او تزئين دۍ . د دې اوه پوړه ايزو نقشونو پيل له وړې مرکزي نقطې څخه Ú©ÙŠÚ–ÙŠ او په دايروي ډول اوه پوړه انځور جوړيږي ØŒ Ú†ÙŠ لومړۍ انځور يې وړوکۍ دويم يې Ù„Ú– ارت او دريم يې تر هغه دويم زيات او په دې تر تيب تر اوم پوړ پوري يو تر بل زياتيږي . د دې اوه پوړه ايزه انځور ځانګړتيا دا ده Ú†ÙŠ د ودانۍ پورتنۍ برخه په موزون ډول داسي  ويشي او  احاطه کوي Ú†ÙŠ د ودانۍ له هري برخي يې د ليدلو پر وخت توازن يوشان وي  . په دې مميزه Ú©ÙŠ دا اړينه نه ده Ú†ÙŠ د ټولو ودانيو پورتنۍ برخه يا چت بايد وا حد او يوشان انځور ولري ØŒ خوهغه Ú…Ù‡ Ú†ÙŠ دود ګرځيدلې هغه په ټولو ودانيو Ú©ÙŠ د چت د برخي تزئين او تقاشي کول دي ØŒ Ú†ÙŠ په زياتو اسلامي ودانيو Ú©ÙŠ ليدل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ .

يوه بله زيات دود شوې بيلګه په اسلامي ودانيو Ú©ÙŠ  د محراب ډوله شيشک او طاقونو شتون  دۍ . دا ډول شيشکونه يا طاقونه د ښکلا او زينت په نيت ودانيو ته ورکول Ú©ÙŠÚ–ÙŠ .دا شيشکونه د هغه محرابو نو څخه بيل دي Ú†ÙŠ د جوماتونو د ودانيو ستره او ځانګړې بيلګه شميرل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ  ØŒ ولې د ښکلا دې ډيزاين ته  يوازي  د شيشک او محراب څيره  ورکول Ú©ÙŠÚ–ÙŠ ØŒ په دا ډول شيشکونو Ú©ÙŠ تر ټولو وړاندنۍ موخه د ودانۍ ښکلا ده ØŒ نه هغه ځانګړتيا Ú†ÙŠ د جوماتونو لپاره منل شويده . د دا ډول شيشک او محراب سره په زياته پيمانه دوه ستونو نه جوړيږي  ØŒ Ú†ÙŠ دا ستونونه يا ستني  په لاندنۍ برخه Ú©ÙŠ هم ځانګړې بنسټ يا بنياد لري او د ستون د سرپه برخه Ú©ÙŠ  هم همداسي ځانګړۍ جوړښت ورکول Ú©ÙŠÚ–ÙŠ ØŒ Ú†ÙŠ سر ستوني او زير ستوني  هم ورته وايې . دا ځانګړي فورمونه غالبا د ليتوس د ګلونو په څير د Ú«Ú†Ùˆ څخه جوړ شويدي ØŒ Ú†ÙŠ د يوشمير پوهانو په اند ښايې د يوناني  پيره را پاته ودانيزه بيلګه وي .

د اسلامي ودانيو او په ځانګړي توګه د هديري او زيارت له پاسه ودانۍ ØŒ  يوه بله ځانګړتيا هم لري ØŒ او هغه د موزونو تاخچو  ( تا Ù‚Ú†Ùˆ ) جوړول دي . د ودانيو جوړونکي Ù‡Ú…Ù‡ کوي او يا يې Ù‡Ú…Ù‡ کړيده Ú†ÙŠ د ودانۍ په تناسب او د ودانۍ  ښکلا ته  په پام داسي تاخچي  د ودانۍ په دننه Ú©ÙŠ جوړي Ú©Ú“ÙŠ او يا يي جوړوي Ú†ÙŠ د منځنۍ وني خاوند Ú…ÙˆÚ© هم  په اسانۍ سره په هغه تاخچه Ú©ÙŠ د شي په ايښودلو وتوانيږي . په دې ډول تاخچو Ú©ÙŠ په زياته پيمانه هغه ديني او مذهبي کتابونه او پارې په دې نيت ساتل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ Ú†ÙŠ د زيارت کونکو د اړتيا په صورت Ú©ÙŠ ورڅخه ګټه واخستل شي . د دې بيلګو تر Ú…Ù†Ú« په زيات شمير دا ډول ودانيو Ú©ÙŠ  ØŒ کولک يا هواکښ هم په نظر Ú©ÙŠ نيول Ú©ÙŠÚ–ÙŠ ØŒ دا هواکښونه يا د ودانۍ د ضلعي ديوال په نسبتا لوړه برخه Ú©ÙŠ ورته ورکول شويدي او کله داسي هم ليدل شوي Ú†ÙŠ د ودانۍ په ګمبده Ú©ÙŠ  ورکول شوېدۍ  .  په اسلامي ودانيو Ú©ÙŠ  هوا کښې يا کولک ØŒ    داسي پياوړې ځانګړتيا نه شميرل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ Ù„Ú©Ù‡  په ودانۍ Ú©ÙŠ د شيشک او محراب دود ØŒ  او يا د ودانۍ په دننه Ú©ÙŠ د انځورونو او نقاشيو ځانګړتياوي .

 Ø¯Ø±ÙŠÙ…  : دمتبرکه او ارزښتمنو  ودانيو د ټاټوبي  ( موقعيت )  : د دود له مخي هديرې او متبرکه ودانۍ ځانګړي ځايونه او ټاټوبي لري ØŒ په  لوړو تپو او غونډيو Ú©ÙŠ د نورو هديرو تر Ú…Ù†Ú« زيارتونه هم ليدل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ ØŒ او يا په بله وينا د زيارتونو تر Ú…Ù†Ú« هديرې ليدل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ ØŒ د منځنۍ اسيا او بيا په ځانګړي توګه زموږ هيواد افغانستان Ú©ÙŠ د هديرو لپاره لوړي غونډۍ کارول Ú©ÙŠÚ–ÙŠ ØŒ Ú†ÙŠ ستر لاميل به يې د طبيعي پيښو او په ځانګړي توګه د باران او سيلابونو څخه  ژغورنه وي    . او د دې تر Ú…Ù†Ú«  ښايې دا هم ديوه لاميل په توګه يادشي  ØŒ  Ú†ÙŠ د متوفا د کورنۍ هيله هم دا وي Ú†ÙŠ تر وسه وسه د خپل کلي  څخه ورته د هديرې ليدل شوني وي .  په ځينو فکولوريکو لنډيو Ú©ÙŠ دا هيله برملا ده Ù„Ú©Ù‡ Ú†ÙŠ وايې :

مومن پر لوړه غونډۍ کښيږدۍ

چي خواره مور يې هر سهار ديدن کوي نه

او يا په دري کي وايې :

تابوت مرا بر بلندي بګذاريد

تا باد برد هوای من بر وطن من

د ځانګړو زيارتونو خبره بيا د دې عام Ø­Ú©Ù… لاندي نه شي Ú…ÙŠÚ“Ù„ کيدلای ØŒ يو شمير زيارتونه Ú†ÙŠ د اولسونو لپاره ارزښتمن  وي او يا اولسونه  ور سره خواخوږي ولري ØŒ هغه بيا د هديرو سره يوځای نه وي  . په ځانګړي توګه ودانۍ ورته د زيارت په څير جوړيږي او د ساتني او پالني لپاره يې  اړيني چاري تر سره Ú©ÙŠÚ–ÙŠ ØŒ د ملنګ ØŒ مجاور  او ايشان په نوم کسان ورته د چوپړ لپاره ګمارل  Ú©ÙŠÚ–ÙŠ  . يو شمير داسي زيارتونه هم  شته Ú†ÙŠ په اولسونو Ú©ÙŠ د زيات  درناوي له کبله يې د ساتني او پالني چاري   د حکومتونو او دولتي ادارو پر غاړه وي  . دا ډول ودانۍ  Ú†ÙŠ د ملي شتمنيو په څير ورته کتل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ ØŒ د اړوندو هيوادونولپاره  د لوړتيا ØŒ سپيڅلتوب او وياړونو سمبول وي ØŒ زموږ په هيواد Ú©ÙŠ د مير ويس نيکه ØŒ احمد شاه بابا او سخې صاحيب زيارتونه ØŒ د ګوهر شاد جومات ØŒ د جام څلۍ ØŒ د بست کلا او يو شمير نور د همدې ډلي  اثارو څخه دي  .

دميروېس نيکه  د زيارت وداني  : د ميروېس نبکه زيارت يو له هغو ودانيو څخه دۍ Ú†ÙŠ د اسلامي پير د ودانيو يادشوي مميزات او بيلګي له ورايه Ù¾Ú©ÚšÙŠ برملا دي . دا زيارت Ú†ÙŠ د کوکران په سيمه Ú©ÙŠ ودان شويدۍ  ØŒ د جوړښت له مخي اته ضلعي جودړه شوې ØŒ Ú†ÙŠ د يو شميرڅيړونکو په باور د اسلامي  ودانيو يو جوت سمبول دۍ .  د ميروېس نيکه د زيارت  اوسنۍ ودانۍ په ١٣١١ لمريز سپوږميز کال  ØŒ له سره جوړه شوه ØŒ په هغه کتيبه Ú©ÙŠ Ú†ÙŠ د کندهار ښاروالۍ له لوري د دې ودانۍ د بيا رغوني پر مهال Ø­Ú© شويده ØŒ ليکل شوي Ú†ÙŠ ØŒ د جګړو او فتنو له  امله  هغه پخوانۍ لوحه ورکه شوې ØŒ  او دا دۍ بيا يې د ودانۍ د رغولو پر وخت لوحه جوړه شول .

                                                         د ميروېس نيکه د زيارت ودانۍ

دزيارت دا وداني  Ø§ØªÙ‡ ضلعي  او د لويې احاطې په منځ  Ú©ÙŠ جوړه شويده . د ننوتلو دروازه يې د سهيل پر لور پرانيستې او د دروازې وړاندي د صحن تراس په نيمه مربع  Ú©ÙŠ داسي ودان شوۍ، Ú†ÙŠ د راغلو زيارت کونکو لپاره د زيارت کولو د لومړي تياري ځای  په توګه  کارول Ú©ÙŠÚ–ÙŠ  . د ودانۍ  اوه  ضلعي برابري خو د مخ دروازې ضلعه يې دوه کنګرې زياته جوړه کړيده .  د هري  ضلعي په بهرنۍ خوا Ú©ÙŠ د دوو ØŒ سر پر سر محراب ډوله شيشکونو شته والۍ د دې ودانۍ بله ځانګړتيا ده    .  د هري ضلعي د پيژندلو لپاره د ضلعي پر کونج  د يوه ÙˆÚ“ÙˆÚ©ÙŠ  منار بيلګه شته ØŒ Ú†ÙŠ تر منځ يې د کنګرو( کټارو )  شتون د ودانۍ بهرنۍ ښکلا Ú…Ùˆ ځله زياته کړيده . پر اتو ضلعومتکي لومړنۍ دايروي  چت  د زياتو منارو نو په وسيله د هغه لوړ او پورتني ګومبذي څخه بيل شويدۍ Ú†ÙŠ د دې ودانۍ د بهرنۍ نما تر ټولو ستره بيلګه  ده . د ودانۍ پر بيلا بيلو برخو د شنه او ابي رنګونو زيات کارول پر دې زيارت  د اسلامي دود برلاسۍ ښيې .

د زيارت دننه جوړښت هم د اسلامي ودانيو په دود ښکلۍ شوۍ دۍ . د اضلاعو کونجونه داسي يو له بل سره پيوند شويدي Ú†ÙŠ ØŒ د ليدونکي پام دهغې ودانۍ کونجونو ته نه بلکي کارول شويوانخورونو او رنګونو ته اوړي .  د ودانۍ په منځ Ú©ÙŠ د هديرې تمثال دۍ او شا او خوا يې په بيلا بيلو ضلعو Ú©ÙŠ محرابونه او د محرابونو تر منځ تاقچې جوړي شوي ØŒ اود دود له مخي هلته د قران عظيم الشان ريلونه او پارې ايښودل شويدي  ØŒ Ú†ÙŠ زيارت کونکي يې د زيارت  کولوپرمهال لولې او يا يې په سمبوليکه توګه مسح کوي . د چت برخه په منظمو هندسي ليکو تزئين شوې اود ضلعو پر مخ بيلا بيل انځورونه ØŒ Ú†ÙŠ  د سلطاني ØŒ  تيموري او مغولي هندي سبک Ú«Ú‰ Ø´Ú©Ù„ دۍ  ØŒ Ú©ÚšÙ„ شويدي . د لين ګرافيک او کاليوګرافيک روشونو څخه په زياته پيمانه کار اخستل شويدۍ  ØŒ Ú†ÙŠ همدي روشونو د ودانۍ دننه برخه زياته ښکلې  او ځانګړې کړيده .

                                            د ميروېس نيکه د زيارت دننه د انځورونو بيلګه

 Ø¯ مير وېس نيکه د اوسنۍ  ودانۍ د جوړيدو مهال  په هغه ډبرليک Ú©ÙŠ ÚšÙ‡ څرګند دۍ Ú†ÙŠ  پر هغه مزار لا تر اوسه شته .  دا لوحه په پښتو او دري ژبو ليکل شويده ØŒ په دې برخه Ú©ÙŠ د دې لو حې د پښتو متن څخه  يوه برخه Ú©Ù¼ مټ را ÙˆÚ“Ù… ØŒ  Ú†ÙŠ  هلته  د جوړيدو چارو ته  هم پام ساتل شويدۍ : 

(( دا مرقد د ښاغلي توريالی پښتون او محرک د ازادۍ د پښتانه  مرحوم حاجي ميرويس خان نيکه  هوتک ده ÛŒ Ú†Ù‡ پره دی  ئئ له خپلی ښادمنی مينی په ميرانه وويستل او پښتانه يې له استيلا څخه د متجاوزينو ازاد Ú©Ú“Ù‡ . اته کاله ئې حکومت وکۍ او په کال ١١٢٧ Ù‡.Ù‚ يوزراوويشتم کال قمري Ú©ÙŠ د هجرت وفات سوه ÛŒ ده ÛŒ دا جانب او جګړو لوحه ورکه سوه په کال ١٣٥١ Ù‡.Ù‚ . ١٣١١ Ù‡ . Ø´ . Ú©ÛŒ په دريم کال د سلطنت د اعليحضرت پښتون محمد نادرشاه په توجه  د ښاغلی پښتون  محمد Ú«Ù„ خان مهمند  رئيس تنظيمه د قندهار  په ياد ګار د رحميت او لوړو خدمتونو د دی ننکيالی پښتون او ښاغلی نيکه او د پاره د احيای ملی افتخاراتو بيا دا مرقد نوه ÛŒ ودان او تعمير او احاطه ارت او يوه باغچه ورته سازه Ú©Ú“Ù‡ سوه .  دا لوحه د رياست بلديه له خوا وليکل سوه . ))

د ميروېس نيکه د زيارت ليکني

د پايلي په توګه يو Ú…Ùˆ اړيني يادوني  : د ميروېس نيکه دا اوسنۍ زيارت لا سل کلن شوي نه دۍ ØŒ خو د جوړيدو او ودانولوداسي پړاو را ښيې Ú†ÙŠ د پخواني دود او نوي سيستم تر منځ د پيوند کړۍ ده .  په ښکلا او ډيزاين  Ú©ÙŠ  يې د سيمه ايزو جوړونکو  ( بنائيانو ) خيال او هنر  څرګند دۍ ؛د انځورونو په جوړولو Ú©ÙŠ زيات پام شوي ØŒ په داسي حال Ú©ÙŠ Ú†ÙŠ  دلوحو او ډبر ليکونو برخي ته نه يوازي داچي زيات پام نه دي اړول شوې ØŒ بلکي يوشمير بنسټيزي تيروتني هم Ù¾Ú©ÚšÙŠ ليدل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ  Ø› Ú©Ù‡ يې د پښتومتن  او ليکدود څخه راتير شو Ú†ÙŠ زياتي تيروتني لري ØŒ ديوې بيلګي په توګه به د هغي  تاريخي  نيټې  يادونه ÙˆÚ©Ú“Ùˆ Ú†ÙŠ سمون يې اړين دۍ . د کتيبې په ليکنه Ú©ÙŠ په عددې ليک ١١٢٧ Ù‡. Ù‚ . کال ليکل شويدۍ ØŒ خو په حرفي ليک Ú©ÙŠ يوز او اويا ليکل شويدي . په دې ډول د سل کالو زماني واټن په حرفي ليک Ú©ÙŠ له پامه ليري شويدۍ .  د دې ياودونو تر Ú…Ù†Ú«  ديوې بلي اړيني  او ورستۍ يادوني په توګه غواړم وليکم Ú†ÙŠ ستر پښتون محمد Ú«Ù„ خان مهمند د دې ودانۍ په جوړولو د حاجي ميروېس خان نيکه د نوم سره خپل نوم تل پاتۍ او هميشنۍ کړيدۍ .

د ملې اتلانو برم دي تلپاته او د لارويانو عزم دي پياوړۍ وي

اخځونه د الفبا په ترتيب

Ù¡ _ باوري ØŒ رسول . د منځني ختيځ لرغونپوهنه .  ( کابل : کابل پوهنتون ) ١٣٦٧ .

Ù¢_  پلو ØŒ ريتا .  ،، هشت ضلغی در مقبره ها سمبول ميتافزيکی ،، مترجم :کيوان . باستانشناسي افغانستان . شماره دوم ØŒ سال دوم . ( کابل : مطبعه دولتي  )  ١٣٥٩ .

Ù£ _ حبيبی ØŒ عبدالحۍ. تاريخ افغانستان بعد از اسلام . ( کابل : مطبعه دولتي )  ١٣٥٧ .